‘Netanyahu is een Machiavelli van de 21ste eeuw’: wat gaat er écht om in het hoofd van de Israëlische premier?

Eén ding is zeker. In ’s mans schoenen wil je vandaag niet staan. Want verplaats je maar eens even. Je bent zelf geen doetje, verre van. Een havik, zou je gerust kunnen zeggen, zeker als het op retoriek aankomt. Qua taalgebruik kon het je nooit fors genoeg zijn. Qua daden ben je altijd wat voorzichtiger geweest, berekender. Maar om weer aan de macht te kunnen komen, moest je twee jaar geleden een pact met de rechts-radicalen sluiten. Zij willen wel vergelding.

En nu hangt het dus van jou af. Een verkeerd woord, een verkeerde beweging en je hebt een open oorlog met Iran, wat meteen een oorlog op wereldschaal zou kunnen betekenen. En dat terwijl je in de ogen van een groot deel van de wereldbevolking al een regelrechte schurk bent door wat je al maanden in Gaza aan het aanrichten bent.

Tot overmaat van ramp moet ook je eigen bevolking amper nog van je weten. Na de aanval van Hamas op 7 oktober, de start van je eigen vergeldingsacties en je onvermogen/onwil om de gijzelaars die Hamas maakte vrij te krijgen, daalde het vertrouwen naar amper 24 procent. Akkoord, vandaag − of alleszins voordat Iran drones en ander onaardigs op je land afstuurde − is dat weer een beetje gestegen, maar 32 procent steun? Dat is geen resultaat, dat is een regelrecht affront.

Dus ja, er is vandaag meer benijdenswaardig schoeisel te bedenken dan de netjes opgeblonken veterschoentjes van Benjamin Netanyahu, man van 74, leider van het rechtse Likoed, premier van Israël.

Wat allemaal niet wil zeggen dat compassie op zijn plaats is, pareert Erwin van Veen, hoofd van het Midden-Oostenprogramma van het ­Nederlandse onderzoeksinstituut Clingendael, meteen. “Hij heeft het er grotendeels zelf naar gemaakt.”

Dat de Palestijnse terreurbeweging Hamas zes maanden geleden überhaupt bij machte was om zo’n raid op Israël uit te voeren, is mede te danken aan de Israëlische regering, steekt Van Veen van wal. “Netanyahu heeft heel lang een beleid gevoerd dat erop gestoeld was om Hamas in het zadel te houden. De miljarden die van Qatar naar Hamas zijn gevloeid bijvoorbeeld: daar stond Israël bij, dat is allemaal gebeurd met de impliciete goedkeuring van Netanyahu.

Boter op het hoofd

“Een puur verdeel-en-heersbeleid, was het, om te voorkomen dat Fatah en Hamas zich verenigden. Hij dacht dat hij Hamas zo wel zoet kon houden, maar dat was een complete inschattingsfout van de intenties van Hamas.”

En Netanyahu heeft nog meer boter op het hoofd, zegt Brigitte Herremans, onderzoeker aan het Mensenrechtencentrum van de UGent. “Je kunt 7 oktober natuurlijk helemaal niet los zien van de Israëlische bezettingspolitiek op de Westoever. Dat dorpen daar vernietigd worden en de Palestijnse bevolking uit hun huizen verdreven worden, kan alleen omdat de regering dat faciliteert. Iets wat je aan veel Israëliërs totaal niet uitgelegd krijgt; de meerderheid heeft helemaal geen benul van welke gruwel zich op de Westelijke Jordaanoever afspeelt.”

Van Veen: “7 oktober was een aardschok. Dat de Israëlische bevolking om bloedige wraak riep, is een begrijpelijk sentiment. Maar dat je daar als regering in meegaat, dat is nog wat anders. Als leiders van een land moet je de gevolgen van je daden kunnen inschatten, en zij hadden heel goed moeten beseffen dat het hierop zou uitdraaien: er is vandaag geen enkel plan voor hoe het verder moet na de verwoesting van Gaza, en Hamas is allesbehalve verslagen. En daar is Netanyahu verantwoordelijk voor.”

Met Iran is het eigenlijk net hetzelfde verhaal. Netanyahu oogst wat hij zelf (mee) heeft gezaaid. Al jarenlang is er een schaduwoorlog aan de gang tussen de twee belangrijke krachten in het Midden-Oosten. Israël vermoordt enkele wetenschappers die werken aan het Iraanse nucleaire programma, Iran slaat terug via de vrienden van Hezbollah in het zuiden van ­Libanon. Speldenprikjes, heet dat dan. Maar op 1 april ging Israël te ver.

Ludo Abicht, filosoof en Midden-Oosten­kenner, zucht. “Een luchtaanval op het Iraanse consulaat in Damascus. De ambassade van een ander land aanvallen! Wie doet dat nu?”

Er zijn twee logische verklaringen, zegt Van Veen. “Ofwel is hier gewoon niet goed genoeg over nagedacht. Ofwel was het een bewuste provocatie. En wilden ze juist reactie van Iran uitlokken, zodat het frame van Gaza naar Iran verschuift.”

Het zou een doortrapte strategie zijn, maar wel een die niet compleet vergezocht is. Zo kon Israël zich vervolgens het imago van slachtoffer aanmeten en zich van de steun van het Westen verzekeren. “Het maakt eigenlijk niet uit wat de juiste verklaring is”, zegt Van Veen. “Het tweede is wel effectief het resultaat.”

Met andere woorden: de situatie van de ­Israëliërs is er onder het bewind van Netanyahu niet veiliger op geworden. Best bijzonder voor iemand die zichzelf graag als Mister Security profileert. Veiligheid, veiligheid en nog eens ­veiligheid, dat is waarop Netanyahu zijn hele politieke carrière heeft geënt.

En het is ook best interessant om te kijken waar dat vandaan komt. Al praat de man zelf daar niet graag over. “Psychologengezwets”, deed hij die zoektocht naar zijn beweegredenen ooit af tegen David Remnick, hoofdredacteur van The New Yorker. Maar gelul of niet, ook Bibi ontsnapt niet aan de ijzeren wetmatigheid: wil je weten hoe iemand geworden is tot wie hij is, neem er dan even het familieportret bij.

Zoon van zijn vader

“In het begin was er Jonathan.” Zo begint een portret dat de Franse krant Le Monde kort na de start van de oorlog in Gaza van Netanyahu schilderde, en een betere start om inzicht te krijgen in de psyche van de langst regerende Israëlische premier uit de geschiedenis konden we zelf niet bedenken.

Jonathan was Benjamin Netanyahu’s oudere broer (er is nog een derde, de jongste, Iddo). Hij overleed op 4 juli 1976. Of beter: toen werd hij gedood. De oudste van de Netanyahu-broers leidde de missie die de gegijzelden van een ­gekaapt Air France-vliegtuig moest redden.

De kapers waren twee Palestijnen en twee Duitse guerrillastrijders, de 248 inzittenden ­waren onderweg van Tel Aviv naar Parijs. Het vliegtuig werd afgeleid naar Entebbe in Oeganda, en de missie van Jonathan en zijn collega’s was succesvol: bijna iedereen werd gered, ‘slechts’ drie gijzelaars lieten bij de redding het leven. En Jonathan zelf.

Joni, zoals hij liefkozend genoemd werd, Bibi en Iddo waren uit hetzelfde hout gesneden. Alle drie deden ze hun legerdienst bij Sayeret Matkal, de special forces binnen het Israëlische leger die ook de reddingsactie uitvoerden. Het was Benjamin die als eerste werd ingelicht, die julidag bijna vijftig jaar geleden.

“Als er één moment in mijn leven erger was dan horen dat mijn broer was omgekomen, dan was het mijn ouders vertellen dat hun zoon dood was”, citeerde The New Yorker recent uit oude teksten van de huidige Israëlische premier. “Het was alsof mijn ledematen er één voor één werden afgerukt.”

De familie richtte een antiterrorismestichting op in zijn naam, The Jonathan Institute, en Jonathan Netanyahu werd in Israël synoniem voor martelaarschap en de ultieme opoffering die een mens zich kan getroosten. Iets waar ­Benjamin Netanyahu nog vaak naar zou verwijzen. “Ook al stierf Joni in de strijd tegen terreur, hij zag die strijd nooit als een louter militair conflict. Hij zag het als een politieke en morele worsteling tussen civilisatie en barbarij. Ik heb mezelf aan die strijd gewijd.”

Dramaturgen werken graag toe naar een motorisch moment, de gebeurtenis die alles in gang zet, die bepalend zal zijn voor de rest van het verhaal. De dood van Joni was dat moment in het leven van Benjamin Netanyahu.

De ideologie, die was de broers dan al lang met de paplepel ingegeven. Vader Benzion ­Netanyahu, een historicus gespecialiseerd in de Spaanse Inquisitie, was een assistent van Ze’ev Jabotinski. Hij was de leider van de revisionistische zionisten en de man achter de doctrine van ‘de ijzeren muur’. “Die revisionisten geloofden dat de Israëlische grond alleen met geweld op de Palestijnen kon worden veroverd”, zegt Abicht. “Mussolini was hun held. Zijn ideeën over recht en orde, daar zagen zij ook wel brood in.”

En dat vader Netanyahu (Benzion werd overigens in Warschau als Mileikowsky geboren. De familie ‘hebreeuwiseerde’ haar familienaam na de verhuizing naar het Mandaatgebied Palestina in de jaren 1920 tot Netanyahu, wat zoveel betekent als ‘God heeft gegeven’) niet bepaald gematigd was, liet hij regelmatig zwart op wit achter in revisionistische publicaties. Of in interviews. Enkele jaren voor zijn dood in 2012 zei hij zo nog onverbloemd dat “de neiging tot conflict de essentie is van de Arabier”. “Het doel van de ­Arabieren in Israël is vernietiging. Ze ontkennen niet dat ze ons willen vernietigen.”

Tiener in de VS

Het is met die bagage dat Benjamin Netanyahu, overigens net zoals zijn vader een niet-religieuze Jood, zich eind jaren 70 in het publieke debat ­begint te mengen. Dat resulteert midden jaren 80 in de invloedrijke betrekking van Israëlisch ambassadeur bij de Verenigde Naties in New York.

Dat Netanyahu zijn tienerjaren in de VS doorbracht − vader Benzion doceerde aan de Cornell University in Ithaca, New York − en aan de prestigieuze universiteiten Harvard en MIT studeerde, leverde hem een vlekkeloos Engels accent op. Hij was Amerikaan onder de Amerikanen en werd zo de perfecte spreekbuis van Israël in de VS en een veelgevraagde gast in de media.

Wanneer hij eind jaren tachtig terugkeert naar Israël, is zijn politieke toekomst verzekerd. Begin jaren 90 wordt hij partijleider van Likoed, in 1996 voor het eerst premier. Het blijft bij een termijn van drie jaar, maar na jaren als minister en partijleider wordt hij het opnieuw in 2009. Hij blijft onafgebroken aan tot midden 2021. Eind 2022 komt hij alweer aan de macht. Het is zijn zesde termijn als premier, die vandaag nog steeds loopt.

Al die tijd is heel duidelijk geweest waar ­Netanyahu voor stond, zegt Brigitte Herremans. “Vredesgesprekken zijn met hem nooit een optie geweest. De eerste keer dat hij tot premier werd verkozen, was zelfs juist omdat hij zich zo afzette tegen de Oslo-akkoorden (1993) die de in 1995 vermoorde Yitzhak Rabin met de Palestijnse ­leider Yasser Arafat had gesloten.”

Het is een positie waar Netanyahu zich vandaag nog steeds op laat voorstaan. “Iedereen weet dat ik degene ben die de oprichting van een Palestijnse staat, die ons voortbestaan zou bedreigen, al decennia tegenhoudt”, klopte hij zichzelf tijdens een speech in de Knesset, het Israëlische Parlement, afgelopen februari nog op de borst. Die borstklopperij is trouwens nog zo’n eigenschap van de premier. Zijn biografie Bibi: My Story is een pil van 700 pagina’s die barst van de zelfverheerlijking.

Niet dat er nooit tegenwind was. De relatie met de VS, de traditionele bondgenoot van Israël, is wisselend van intensiteit. Huidig president Joe Biden sprak meteen na 7 oktober zijn uitdrukkelijke steun uit aan Netanyahu, om − nadat hij daarvoor zelf onder vuur kwam te liggen − binnen- en buitenskamers toch kritiek te beginnen uiten op de manoeuvres van Israël in Gaza. De aanval van Iran − ziedaar de succesvolle strategie − veegde daar meteen weer de spons over: de VS hebben opnieuw kant gekozen.

Met de Republikeinen onderhoudt Netanyahu sowieso uitstekende relaties. In Donald Trump had hij een bondgenoot par excellence; Trump erkende de bezette Golanhoogvlakte als Israëlisch gebied en Jeruzalem als hoofdstad van ­Israël. En sinds ze samen aan MIT studeerden is Netanyahu de beste maatjes met gewezen presidentskandidaat Mitt Romney. Met de man tegen wie Romney het telkens moest afleggen − Barack Obama − boterde het heel wat minder goed.

Abicht: “Netanyahu presteerde het om nota bene in het Amerikaanse congres, op enkele honderden meters van het Witte Huis, Obama frontaal aan te vallen door daar een pleidooi te houden tegen de nucleaire onderhandelingen met Iran. Je moet maar durven.”

Het is een arrogantie die Netanyahu wel typeert, zegt Herremans. “Netanyahu is een opportunist pur sang. Wie de minste kritiek op Israël uit, wordt als een antisemiet weggezet. Maar een zuivere antisemiet als Orbán niet, dat is een vriend, want hij steunt het Israëlische beleid.”

Ook de alliantie met de rechts-radicalen waarmee Netanyahu vandaag bestuurt, is daarvan een bewijs. Nadat hij een serieuze rechtszaak voor fraude aan zijn broek had en het premierschap in 2021 tijdelijk verloor, wilde haast niemand nog met hem in zee. Behalve dan de meest extreme partijen in de Knesset: het extreemrechtse ­Otsma Jehudit van Veiligheidsminister Itamar Ben-Gvir en de religieus zionistische partij van minister van Financiën Bezalel Smotrich.

Wanneer hij met dat kabinet verregaande justitiehervormingen wil doorvoeren die de democratie in Israël dreigen te ondergraven, komt ook de bevolking op straat. En dan kwam 7 oktober.

“Netanyahu is een meesteroperator”, vat Van Veen het samen. “Een Machiavelli van de 21ste eeuw. Hij past perfect in het rijtje waar ook Erdogan of Orbán in staan. Maar de ruimte waarin hij zich beweegt, wordt wel steeds kleiner.”

Het blinde Westen

‘Dit is het zeer tragische einde van het Netanyahu-tijdperk. En als ik zeg het einde, dan kan dat nog maanden en maanden op zich laten wachten. Misschien zelfs een jaar of twee. Maar dit is het einde van het Netanyahu-tijdperk en zowel in de geschiedenisboeken als in de hoofden van de Israëliërs zal dat voor altijd aan deze vreselijke oorlog zijn gelinkt.’ Die oorlog was nog maar een paar weken oud wanneer Anshel Pfeffer, auteur van de ongeautoriseerde biografie Bibi, the Turbulent Life and Times of Benjamin Netanyahu in The New Yorker het pensioen van zijn premier aankondigt. Wat hierna zal komen, zal helemaal anders zijn, voorspelt hij ook. En dan is het niet correct om in termen van partijen te spreken, aldus de Israëlische journalist.

“Het probleem is dat we het hier niet hebben over een partij die aan de macht is en die plaats moet ruimen voor een partij die vele jaren in de oppositie heeft vertoefd. We hebben het hier over één persoon. Likoed is geen partij meer. Dat is ze al jaren niet meer. Het is het persoonlijke platform van haar leider. In de VS zijn de Democratische en Republikeinse partijen effectief platformen voor de presidentiële kandidaten. Maar dat is niet hoe de Israëlische politiek hoort te werken. Israël is een parlementaire democratie en dat parlement kan op ieder moment vervangen worden. Of dat is op zijn minst de theorie.”

Dat laatste zinnetje is belangrijk. Want de facto is Israël effectief geen democratie meer, zegt Herremans. “Een luchtspiegeling”, noemt zij dat. Alleen voelt het grootste deel van de Israëlische burgers zich wel nog steeds inwoner van een democratisch land. Precies daarom ook dat Netanyahu’s poging tot gerechtelijke hervormingen zo veel protest losweekte. “Maar je kunt onmogelijk van een democratie spreken wanneer 20 procent van je bevolking wordt uitgesloten en gediscrimineerd.”

Reden tot opluchting bij het nakende politieke einde van Netanyahu is er desondanks niet, zegt Herremans. “Israël is een enorm geradicaliseerde staat. Dat hebben we in het Westen de afgelopen decennia blijkbaar niet zien gebeuren. Links bestaat niet meer. In de regering zitten nu mensen die er openlijk voor pleiten om Palestijnen te doden en de West Bank in brand te steken. Een groot deel van de Israëlische bevolking is pro een genocide in Gaza.

“Het radicale gedachtegoed is heel snel mainstream geworden in Israël. Deze oorlog kan het einde van Netanyahu zijn, maar het is de versterking van de etno-nationalistische krachten in Israël. Wat hierna komt, kan nog veel erger zijn.”

Struikelblok

Vraag is wanneer die wissel er dan zit aan te komen. Over een klein jaar staan er verkiezingen gepland, maar of het zesde kabinet van Netanyahu zijn termijn uitdoet?

Abicht: “Een land in oorlog vervangt zijn leider niet. De datum waar ik me nu op richt, zijn de Amerikaanse verkiezingen. Netanyahu hoopt en speculeert heel fel op een overwinning van zijn vriend Trump in november. Hij rekent op diens steun en heeft er dus alle baat bij om de oorlog minstens tot dan te laten duren. Komt er eerder een einde aan, dan weet hij ook dat zijn politieke carrière over is. En dat is precies wat hij niet wil.”

Van Veen: “Netanyahu is er inderdaad alles aan gelegen dat zijn regering niet valt. Maar dat kan evengoed toch gebeuren. Gaza is een struikelblok. Zijn radicale partners Smotrich en Ben Gvir zouden de bevolking daar het liefst integraal laten creperen of naar Egypte verdrijven, maar ­Netanyahu moet toch ook een evenwicht met de Verenigde Staten bewaren.”

En dan is er nog een ander thema dat de regering bedreigt, legt Van Veen uit. De dienstplicht voor Joden die zich aan religieuze studie wijden. Tot nog toe waren zij vrijgesteld van de dienstplicht, maar het hooggerechtshof heeft uiteindelijk geoordeeld dat dat niet langer kan. “Dat ligt erg moeilijk bij de ultraorthodoxe regeringspartners van Netanyahu − Shas en United Torah Judaism − alleen krijgt hij die de beslissing niet gekeerd en gaat het protest niet liggen.”

En toch. Wie het afscheid van Netanyahu al wil voorbereiden, wacht misschien best nog even voordat hij daar te veel tijd, moeite en middelen aan verspeelt. Met Bibi ben je nooit helemaal klaar, stippen verschillende analisten aan.

“Ik ga naar de uitvaarten van politici om er zeker van te zijn dat ze begraven zijn”, zei de Israëlische journalist Nahum Barnea onlangs in The New Yorker. “Maar comebacks zijn mogelijk.” Of zoals de op het Midden-Oosten gefocuste nieuwssite Al Monitor het omschrijft: Netanyahu is een zwakke en zwaar gehavende premier die erop stond te kijken hoe Israël de grootste ramp in zijn nog jonge geschiedenis beleefde. Maar er is tegelijk ook geen campaigner zoals hij en zijn verdedigingslijn ligt al klaar: hij en hij alleen is in staat om de VS het hoofd te bieden en een tweestatenoplossing tegen te houden. Een slimme lijn, want als er nu iets is wat het gros van de modale Israëliër sinds 7 oktober doet flippen, dan wel de stichting van een Palestijnse staat.

Wat met Iran?

O, en wat nu dan met Iran, vraagt u? De tegenaanval van Israël op Iran vrijdagochtend lijkt voorlopig op een nieuwe speldenprik, een retour naar de schaduwoorlog van voor de aanval van Israël op het Iraanse consulaat, zegt Van Veen. Het is hetzelfde type drones dat ze eerder al gebruikten voor hun acties in Iran. Ook al is het doel dit keer wel high profile − de stad Isfahan herbergt een grote luchtmachtbasis en atoomcomplex − de schade lijkt niet noemenswaardig.

“Mijn inschatting is dat er niet meteen een grote open oorlog zit aan te komen”, zegt de expert van Clingendael. “Iran wil geen hard conflict, anders hadden ze hun aanval vorige week niet dagen vooraf aangekondigd. De VS willen ook geen escalatie in het hele Midden-Oosten, en Israël zou het ook niet moeten willen, aangezien ze er al zo zwak opstaan.”

Herremans is ervan overtuigd dat Netanyahu zelf − hoezeer hij Iran ook de baarlijke duivel vindt − geen grootschalige escalatie wil omwille van zijn imago als Mister Security. “Bovendien is Netanyahu ook de man van de Abraham-akkoorden (vredesakkoord dat Israël in 2020 met de Verenigde Arabische Emiraten en Bahrein sloot, red.). Hij wil zich juist integreren in de regio en aansluiting vinden met de Arabische buurlanden, zonder de bezetting op te geven.”

Iets wat overigens versterkt is door de aanval van Iran − nog zo’n fijne strategische bijkomstigheid: de Arabische buren schaarden zich ineens als één man achter de Joodse staat.

Van Veen: “De grote vraag is of het hier nu bij blijft, of dat de aanval van vrijdagmorgen het begin is van een serie. Als ze slim zijn, laten de Israëliërs het hier nu bij en gaan we terug naar de situatie van voor 1 april. Alleen zijn Netanyahu en zijn partners wel gebaat bij een langdurig conflict, omdat het hun beste verzekering is om aan de macht te blijven. Dus helemaal uitgesloten is een escalatie ook niet.”

En zo blijven we in het oog van de storm hangen. Tenzij die tegen het publiceren van deze woorden al volop losgebarsten is. De enige die namelijk echt in Netanyahu’s hoofd kan kijken, is Bibi zelf.