Protestants christendom is van de monotheïstische godsdiensten veruit het gevaarlijkst

Christenen in het algemeen en protestanten in het bijzonder schieten heden ten dage niet in naam van hun geloof met geweren op onschuldige mensen. Integendeel, ze zijn meer dan gemiddeld betrokken bij vrijwilligerswerk en dragen zo bij aan de samenleving waarvan ze deel uitmaken. Maar vanwaar dan dat gevaar?

Nog maar enkele maanden geleden hebben we het begin van de Reformatie uitvoerig herdacht. We kunnen dat herdenken geen betere impuls geven dan ons af te vragen welke problemen de Reformatie heeft opgeroepen, bij alle mooie dingen die ze heeft teweeggebracht. Reformatie is immers een voortgaand proces. Daarom wil ik mij nu bezighouden met het belangrijkste inzicht van de Reformatie als gevaar voor het christelijk geloof: de leer van de rechtvaardiging van de goddeloze. Dat wat tegelijkertijd het mooiste en kostbaarste van het protestantse christendom is, is tegelijkertijd haar grootste kwetsbaarheid.

ultiem oordeel

Waarom is de rechtvaardiging van de goddeloze een gevaarlijke gedachte? De rechtvaardiging van de goddeloze verschaft mensen een positief en ultiem oordeel over hun leven. Wie een oordeel over zijn of haar leven als geheel in verband brengt met God, brengt zijn of haar eigen oordeel in verband met een absoluut oordeel. Zoals de formulering ‘het eeuwige leven hebben’ al duidelijk maakt, is het ook een finaal perspectief. Het is niet zomaar zo dat we ons aanvaardbaar weten tot nu toe, maar we nemen nu al een voorschot op het uiteindelijke vooruitzicht. We zeggen: dat wat nu zo is, zal ook altijd zo blijven.

Deze gedachte van de rechtvaardiging van de goddeloze is verbonden met de kerngedachte uit de christelijke traditie: God die mens werd in Jezus Christus. Een kerninzicht in alle tradities die maar één God kennen (monotheïsten), is het verschil tussen God en de wereld. ‘God is in de hemel en u bent op de aarde’, staat in het bijbelboek Prediker. Dat onderscheid tussen God en de wereld zorgt ervoor dat absolute macht alleen God toekomt. Niemand op aarde heeft een absoluut perspectief op zichzelf of iemand anders.

status

En juist over die cruciale monotheïstische grens gaat de hoofdstroom in de christelijke traditie heen. God wordt mens. Maar wat misschien wel belangrijker is: doordat God mens wordt, verandert er voor andere mensen die met Jezus verbonden zijn, iets cruciaals in hun positie in het universum. Zij krijgen toegang tot iets wat alleen God toekomt: een plaats en een status van onaantastbaarheid. Ze krijgen die status niet pas aan het einde van hun leven, maar door hun band met Jezus Christus in het hier en nu. Door hun plaats in de gemeenschap van gelovigen zijn zij nu al erfgenamen van het rijk van Christus en van God.

rechtvaardigheid

Noch het jodendom noch de islam zouden het aandurven iemand voor het aangezicht van God zalig te spreken los van iemands praktische en concrete rechtvaardigheid. Zelfs het christendom heeft tot aan de Reformatie in dat opzicht op allerlei manieren geaarzeld. Het heeft het deelhebben aan de verlossing altijd verbonden met de concrete rechtvaardigheid van de gelovige. Die concrete rechtvaardigheid werd gezien als voorwaarde voor het uiteindelijk aanvaard worden door God. De Reformatie heeft een wissel omgezet: een mens kan alleen rechtvaardig worden doordat Christus’ gerechtigheid aan de zondaar wordt geschonken zonder enige verdienste van zijn kant. Zo kon men misschien voor het eerst in de wereldgeschiedenis rechtvaardig zijn voor God zonder rechtvaardigheid te doen.

bevend

Dat deze gedachte gevaarlijk is, daarvan getuigt het Nieuwe Testament al op allerlei manieren. De Hebreeënbrief doet dat op een indrukwekkende manier. Zij plaatst de gelovigen in hoofdstuk 12 midden in de hemel, recht voor het aangezicht van God. Terwijl de voorvaderen in het volk Israël nog bevend moesten wachten aan de voet van de berg, staan de christengelovigen zonder schaamte voor het aangezicht van de Heer. Maar juist dan confronteert de Hebreeënbriefschrijver de lezer ook met het allerhoogste risico dat met die positie verbonden is: wie het dan nog in zijn hoofd haalt om ongerechtigheid te doen, heeft geen mogelijkheid tot berouw meer. Dan is het voorgoed voorbij. Dan is God een verterend vuur.

Eerlijkheidshalve moeten we toegeven dat de protestantse traditie die positie in de hemel altijd met een flinke korrel zout heeft genomen. De hoge status van de gelovige in dit leven wordt afgezwakt, waardoor ook het gevaar van onaantastbaarheid vermindert. Daar staat tegenover dat ze ook het niet meer zondigen van de gelovigen heeft vervangen door een blijvende zondigheid.

Vanwege de strenge eis van heiligheid was voor de Hebreeënbriefschrijver de hoge status verliesbaar. Maar in de protestantse traditie gaat de gedachte van een blijvende zondigheid gepaard met een idee van volharding. Die relativeert die blijvende zondigheid. Je kunt zondaar blijven en toch nu al van je toekomstige, eeuwige heerlijkheid verzekerd zijn. Tenminste, de ware gelovigen kunnen dat. Wie die ware gelovigen zijn, werd voor sommige protestanten daarom een prangende vraag, en niet ten onrechte.

debatten

Grote debatten uit de kerkgeschiedenis gaan eigenlijk allemaal over dezelfde vraag: de verhouding tussen praktische gerechtigheid en verkregen heil. Pelagius, Socinus, Arminius, maar ook Menno Simons; allemaal verbinden ze een theologie die van de hoofdstroom afwijkt, met een fundamentele bezorgdheid over de heiligheid van het leven van gelovigen. Zijn wij zelf aan zet of doet onze praktische gerechtigheid er eigenlijk niet toe? Hoe voorkom je hoogmoed en gearriveerdheid, juist onder gelovigen? Of hoe voorkom je valse nederigheid, misschien wel net zo’n groot probleem?

De genoemde ketterijen zijn van belang voor vandaag omdat ze een voortdurende herinnering aan de kerk zijn dat geloof in Jezus Christus nooit zonder praktische gerechtigheid kan. Niet dat de hoofdstroom van het christendom dat ooit heeft durven ontkennen. Wie dat wel probeerde, werd bestraft. Maar, deze bewegingen wisten één ding: ook als niemand het durft te beweren, gebeurt het wel! Dat het werkelijk gebeurt, dat mensen met de troost van de vergeving op de lippen het leven van hun medemens verwoesten, dat is onverteerbaar!

profetie

En daarom is dogmatiek – de kritische bezinning op het gelovig verstaan van Gods openbaring – naar haar ware aard profetie. Het is profetie tegen al die manieren van spreken, denken of handelen waarin dat wat van God gegeven gerechtigheid is, besmeurd wordt tot voertuig van macht, willekeur en eigenwaan van mensen. Al die vormen van goddeloosheid worden in de ware dogmatiek aan de kaak gesteld en ontmaskerd als valse godsdienst.

Toch kan dogmatiek nooit alleen kritisch zijn. Dat lijkt heilig, maar voor je het weet, blijft uiteindelijk alleen het beeld van jezelf over. Dan zit je alsnog als een god op de troon van je eigen kritiek en ben je ondertussen in dodelijke eenzaamheid achtergebleven.

juiste leer

De dogmatiek verschaft niet de formuleringen op basis waarvan de gemeente van Christus gebouwd moet worden. De dogmatiek loopt altijd achter, niet alleen daadwerkelijk, maar ook principieel. Christus is niet werkelijk aanwezig in de dogmatiek, maar in de tekenen van brood en wijn. Niet de juiste leer is de garantie voor de Heer, maar de aanwezigheid van de Heer is het vertrekpunt voor de leer.

De Heer is er al en de dogmatiek moet voortdurend opletten de Heer niet voor de voeten te lopen.

De vraag die we wel aan elkaar en onszelf mogen stellen, is of wij gerechtigheid doen. Als wij claimen gerechtigheid te doen en onze medemens lijdt eronder, was dat geen gerechtigheid. Gerechtigheid is een publiek geheim. Daarom wordt ze ook nooit zomaar ons eigendom.