"Compassie is meer dan actueel, meer dan nodig": expo in Antwerpen verkent universele waarde van mededogen 

In de drukte van de eedaflegging van de nieuwe Amerikaanse president Trump, klonk er een zachte, opgemerkte stem, die van bisschop Mariann Edgar Budde. Ze riep de president op om “mercy” en “compassion” te tonen. Het thema resoneert met de nieuwe tentoonstelling 'Compassion' in het MAS in Antwerpen. “Compassie is meer dan ooit actueel en nodig. Het is een diepmenselijk iets dat kan groeien en aangemoedigd worden,” vindt Vera De Boeck, curator van de expo.  

Het MAS verkent het thema aan de hand van gebruiksvoorwerpen en kunstwerken, uit verschillende culturen en tijdperken. Want blijkbaar is compassie een universele waarde. Je stapt de expo letterlijk binnen in een wolk van woorden in allerlei talen die allemaal min of meer hetzelfde betekenen: oog hebben voor de noden van een ander. Noem het compassie, mededogen, erbarmen, genade, solidariteit, naastenliefde.

‘Meevoelen’ heeft zijn wortels in de biologie, in de spiegelneuronen, hebben wetenschappers uitgevlooid. “We zijn ermee bedraad. Het is een evolutionair iets; we kunnen niet anders. Er is dus een wetenschappelijke verklaring waarom mededogen aanwezig is in alle tijden en culturen. Maar de mens heeft behoefte om dat betekenis te geven, ingebed in de cultuur. Dat proberen we hier te tonen,” zegt Vera De Boeck.

Praktische liefdadigheid: daarvan zijn vele voorbeelden te zien in het MAS: van een historische papkom voor weeskinderen tot een verzameling collectebussen van alle levensbeschouwingen, tot vrijmetselaars toe. Krijg je ook zoveel ‘bedelbrieven’ van hulporganisaties in de bus? Kunstenares Annita Smit heeft er symbolisch een kleurrijke reddingsboei mee gemaakt.

Een schitterende antieke kast toont taferelen die verwijzen naar de 7 werken van barmhartigheid uit de Bijbel: de hongerigen spijzen, de dorstigen laven, de naakten kleden, de zieken verzorgen, de vreemdelingen herbergen, de doden begraven en de gevangenen bezoeken. Paus Franciscus voegde er nog een 8e aan toe: zorg dragen voor de planeet. Fotograaf Stephan Vanfleteren interpreteerde ze op zijn diep-menselijke manier. 

Waarom helpt een mens iemand anders? Is dat puur altruïsme of zit er soms meer achter? Om een beter leven te krijgen na de dood? Ook dat onderzoekt de tentoonstelling. Het is de bedoeling om mensen aan het denken te zetten, zegt curator Vera De Boeck. Tussen alle objecten en kunstvoorwerpen kom je moeilijke dilemma’s tegen, in woorden op de muren aangebracht. Eigen schuld of lot? Voorwaardelijk helpen of niet? Liefdadigheid of rechtvaardigheid?

"Le­rin­gen wek­ken, voor­beel­den strek­ken", zegt het spreekwoord. Om inspiratie op te doen hebben mensen altijd naar goede voorbeelden gekeken: heiligen, goden, bodhisattva’s. Of Nobelprijswinnaars zoals de Congolese arts Denis Mukwege of de Pakistaanse Malala Yousafzai.

Een centrale, fictieve figuur is de Barmhartige Samaritaan uit de Bijbel. “Volledig zonder eigenbelang helpt hij iemand die niet tot zijn eigen groep behoort,” zegt curator Vera De Boeck. Geen wonder dat de Samaritaan zo vaak is afgebeeld in de kunst.  

“Historische kunstwerken zijn vaak richtlijnen,” volgens De Boeck. “Hedendaagse kunstenaars daarentegen bieden een kritische reflectie op het ontbréken van compassie,” die zogenaamd diepe, universele waarde. 

Van de Chinese kunstenaar Ai Weiwei toont het MAS een totempaal, een zuil van gestapelde porseleinen vazen. In plaats van bloemen of andere motieven zie je blauw-witte taferelen met tentenkampen, tanks, bootjes, mensen met pak en zak op de rug. “Een aanklacht tegen het gebrek aan menselijkheid jegens vluchtelingen.” 

Veel stof tot nadenken en jawel, invoelen, biedt deze tentoonstelling. Dat is zeker het geval in de ruimte waar drie versies van hetzelfde pièta-thema te zien zijn. Pièta is het Italiaanse woord voor medelijden.

Er is de klassieke Maria met het lichaam van Jezus op schoot (een 18e-eeuws beeld) en een Pièta uit 2008 van Berlinde De Bruyckere, een kwetsbaar wassen lichaam gedragen door kussens. Daarnaast hangt een kunstwerk van de Duits-Syrische kunstenaar Khaled Barakeh (zie afbeelding bovenaan dit artikel). 

Barakeh bewerkte een foto uit de Syrische oorlog van een man met zijn dood kind in de armen. Het kind is afwezig, het is letterlijk afgepeld van de foto. “Dit heeft niet veel tekst en uitleg nodig,” fluistert Vera De Boeck.