Jeroen Olyslaegers waarschuwt de jarige kunsten
Hoera, de kunsten zijn jarig. Zoals steeds is 17 januari een feestelijke dag in het Antwerpse M HKA. Dit jaar is de 'state of the union' van de hand van schrijver Jeroen Olyslaegers.
"Kunst moet helemaal niets, zeggen velen. Ik geef hen gelijk. Maar de gedachte dat kunst aan de grote rekening ontsnapt is heel lichtzinnig, tegelijk daarom geruststellend, maar in feite nefast."
Zijn de woorden bedoeld als waarschuwing? Ja, misschien wel. "Ik wil vertellen in welke context wij als kunstenaar zitten", zegt Olyslaegers. We leven in tragische tijden, waarin de rekeningen zich opstapelen: na tweehonderd jaar industrialisering komt nu de rekening in de vorm van klimaatopwarming en smeltende poolkappen, zo schrijft hij.
Het was naar verluidt in een café in Parijs dat Fluxus-kunstenaar Robert Filliou, al dan niet in kennelijke toestand, een belangrijke datum prikte: 17 januari, zijn eigen verjaardag en nu ook de officiële jaardag van de kunsten. Het was toen 1963 en Filliou situeerde de geboortedag precies 1 miljoen jaar eerder.
'Kunst bent u niet alleen. Kunst zijn wij, btw inbegrepen. Dus garçon, doe ze nog eens vol'
Hier en daar wordt Art's Birthday nog gevierd, en ook in het M KHA is 17 januari al tien jaar een feestelijke dag met speciale taart, muziek en speeches. Dit jaar is de jonge beeldende kunstenaar Kasper Bosmans belast met de verjaardagstaart. De gelauwerde Amerikaanse kunstenaar Kerry James Marshall maakte een nieuw gevelpaneel, Liesa Van der Aa en Nele Paelinck zorgen voor muziek en Jeroen Olyslaegers leest dit jaar de State of the Arts voor. Eerder gingen Jef Lambrechts en Tom Barman hem al voor.
Zijn boodschap? De kredietcrisis van 2008 heeft de superrijken rijker gemaakt en het ziet ernaar uit dat de ergste financiële klap nog moet komen. En ook psychisch is de tol hoog, zo getuigen de vele zelfmoorden, burn-outs en voorgeschreven kalmeringsmiddelen. We leven op krediet en we willen het niet weten.
Olyslaegers schrijft: "Hier is de rekening. En ze blijft komen. We betalen de een, maken ons kwaad op de ander, stellen uit wat niet meer kan worden uitgesteld, houden onze adem in, trekken onze kop in de kas voor enkele zwaarden van Damocles boven ons, of vragen of er iets geregeld kan worden op termijn."
Gaat de kunstwereld te lichtzinnig over de staat van de wereld?
"Het is niet mijn bedoeling om aan te duiden welke kunstenaar het wel en niet heeft begrepen, ik noem ook helemaal geen namen. Bij mij zit die onbetaalde rekening wel steeds in het achterhoofd, dat is voor mij een artistieke plicht. Maar ik heb een hele weg afgelegd om dat organisch in mijn werk te integreren, zonder dat het geforceerd is. Maar de kunsten zijn vrij."
Kan een kunstenaar het zich vandaag eigenlijk permitteren om de wereld te negeren?
"Als we kunstenaars opleggen om zich daarover te buigen, dan begeven we ons op gevaarlijk terrein. Ik denk dat kunstenaars en intellectuelen een soort melancholie voelen, omdat hun innerlijke wereld niet helemaal correspondeert met de buitenwereld. Net die spanning levert, niet verwonderlijk, utopische of net dystopische kunstwerken op.
"Voor mijn nieuwe roman ben ik mij aan het verdiepen in de renaissance in de 16de eeuw, een tijd met veel oorlogen, paranoia en een zware religieuze druk. Toen, zie ik nu, was die spanning nog sterker en ik stoot op heel prikkelende ideeën uit dat tijdperk.
"Erasmus uitte heel scherpe kritiek op de samenleving van die tijd, maar dacht ook heel actief na over hoe die vooruit zou kunnen. Of Thomas More, wiens Utopia we vorig jaar hebben gevierd. Die zat op hetzelfde spoor: kunstenaars en intellectuelen die de wereld wilden verbeteren. Maar dat is iets wat we vandaag, begrijpelijk, wantrouwen."
Hoezo, begrijpelijk?
"Uit de 20ste eeuw kennen we gruwelijke gebeurtenissen, ingegeven door utopische gedachten en grote massa's die daarmee aan de haal gaan. Veel kunstenaars worstelen dus met dat idee. Al ken ik kunstenaars die erg gefascineerd zijn door Elon Musk, toch ook een duidelijke utopist.
"Het is geen afstraffing, wat ik hier vertel, maar een kader dat ik bied. Art's birthday is een feestelijke en grappige dag, maar tegelijk ook ernstig. Vier het feest, maar denk ook aan de rekening."
Is het niet belangrijk om ons soms van dat besef af te keren? En hebben we daarom ook geen kunstenaars nodig die hier totaal niet mee bezig zijn? Noem het de nood aan escapisme.
"Kunstervaring is iets heel mysterieus. Een kunstenaar kan bezig zijn met de wereld en verschrikkelijk saai werk maken. Evengoed werkt iemand vanuit zijn eigen navel, zonder zijn hand uit te reiken naar de samenleving, en vind ik die fantastisch en spannend. Er is maar één regel: don't be boring."
Een verjaardag is ook het moment op de balans op te maken en de gezondheid te peilen. Floreren de kunsten of is het wat magertjes tegenwoordig?
"Ook dat is zoiets persoonlijk, en een heel moeilijke vraag. Ik kan wel zeggen dat die ene kunstenaar een nieuw hoogtepunt heeft bereikt of dat die andere kunstenaar schijnbaar de weg kwijt is. Ik vind het heel boeiend, mensen die scherp over die algemene toestand van de kunsten kunnen schrijven, maar ik ben daar niet toe in staat."
"Kunst is alles. Kunst is niet", besluit de speechschrijver in zijn voordracht. "Kunst bent u niet alleen. Kunst zijn wij, btw inbegrepen. Dus garçon, doe ze nog eens vol. Doe het op onze kosten, niet op die van een ander."
Woon de State of the Art van Jeroen Olyslaegers vanavond bij in het M HKA, Antwerpen. muhka.be