Direct naar artikelinhoud

Plankgas geven vreet doorgaans brandstof, bij een trein werkt dat anders

Plankgas geven met de auto vreet brandstof, bij treinen blijkt snel optrekken energie te besparen. Want zo kan de trein lang uitrollen zonder stroomverbruik. De NS doet een succesvolle proef met dit 'nieuwe rijden'. Op pad met een kampioen energiezuinig rijden.

Plankgas geven met de auto vreet brandstof, bij treinen blijkt snel optrekken energie te besparen. Want zo kan de trein lang uitrollen zonder stroomverbruik.Beeld Raymond Rutting / de Volkskrant

Tracé 1

'Ik word betaald om uit het raam te kijken', zegt machinist Martijn de Jong, die na vertrek in Utrecht direct optrekt tot 140 km/uur. Hij kijkt op een tabel en ziet dat hij acht minuten voor aankomst in Ede-Wageningen de stroomhendel uit kan zetten, dat is net na Maarsbergen. Een beetje bijremmen volstaat om de intercity op het station tot stilstand te brengen. Op tijd vertrekken en snel optrekken is de sleutel tot maximale energiebesparing op de trein, zo blijkt tijdens een rondrit op een zonnige herfstdag. Op de bok van de trein trekt het Nederlandse landschap in volle glorie voorbij.

Een auto waarvan de bestuurder plankgas optrekt vreet brandstof, maar voor een treinmachinist is volle bak accelereren minder energieverslindend. Dat komt doordat een trein de elektrische voeding voor 95 procent omzet in beweging. 'Voor het verminderen van het stroomverbruik van een trein is het daarom gunstig om zo snel mogelijk op topsnelheid te komen, want dan kunnen we de stroom eerder uitschakelen en kan het uitrollen zonder stroomverbruik eerder beginnen. We besparen per saldo meer energie', verklaart Ralph Luijt, manager energie en milieu van NS, die vandaag meerijdt op de bok.

Met zijn energiebesparingsmodel voor treinverkeer borduurt Luijt voort op het idee van een collega. Die werd twintig jaar geleden geïnspireerd door berichten over 'het nieuwe rijden', een campagne om automobilisten en vrachtwagenchauffeurs aan te zetten tot milieuvriendelijk rijgedrag. Voor auto's betekent dat: minder snel optrekken als het stoplicht op groen springt, de auto laten uitrollen als het stoplicht op rood staat en vooral niet te hard rijden op de snelweg. Uitrollen en minder remmen zijn ook cruciaal voor energiebesparing op het spoor.

Martijn de Jong is een van de kampioenen 'zuinig rijden' bij de NS. De 35-jarige machinist kon eerder een trein besturen dan hij zijn autorijbewijs had. Hij werkt al zestien jaar bij de NS. Uiteraard speelde hij als kind graag met treinen ('ik heb nog een spoorbaan op zolder staan') en als iemand hem vroeg wat hij later worden wilde, zei hij 'machinist'. De Jong is een van de kampioenen omdat hij snel geïnteresseerd en gemotiveerd was. Als 'ambassadeur' haalde hij samen met Luijt vele collega's over. Anno 2017 werkt ruim de helft van de drieduizend machinisten mee aan de energiebesparing. Uit metingen blijkt dat ze met zijn allen 5 procent energie besparen van de 1,2 miljard kilowattuur die de NS-treinen per jaar verbruiken. Dat enorme verbruik komt overeen met dat van alle Amsterdamse huishoudens.

'Machinisten zijn kritische beroepsmensen', zegt Luijt. 'Als ze eenmaal ergens voor gewonnen zijn, dan gaan ze ervoor.' Hij verwacht dat binnen twee jaar alle machinisten meedoen. Dan bespaart de NS 10 procent stroom ten opzichte van het huidige verbruik, goed voor jaarlijks 8 miljoen euro aan energiekosten. Daar komt bij dat uitrollende en op dat moment stroomloze treinen minder slijtage veroorzaken aan remmen, sporen en bovenleiding.

Machinisten zijn kritische beroepsmensen. Als ze eenmaal ergens voor gewonnen zijn, dan gaan ze ervoor

Tracé 2

Met een energiezuinige rijstijl zijn de treinen ook punctueler, zegt De Jong als hij de sleutel van de intercitytrein in Arnhem aan een collega overhandigt. 'Vergelijk het met filevorming op de snelweg. Automobilisten die hard rijden en dan weer hard afremmen, of die met het ritsen 'voorkruipen', veroorzaken een harmonica-effect waardoor files ontstaan als het druk is op de weg.' Het Nederlandse spoornet is, als een van de drukste ter wereld, erg storingsgevoelig. 'Een machinist die harder rijdt dan noodzakelijk, genereert onbedoeld gele en rode seinen die de trein tot stoppen dwingen', weet Luijt. Te snel rijden op het spoor kan dus juist tot extra vertragingen leiden.

De Jong wisselt in Arnhem van trein en stapt over op de intercity uit Zwolle. Hij heeft nu de beschikking over een smartphone met gps die precies uitrekent hoe hard hij moet rijden om op tijd in Den Bosch te zijn. De software rekent ook uit met welke snelheid hij een flessenhals als de enkelspoorburg over de Maas bij Ravenstein het beste kan nemen. Voor de machinisten is het net een computerspel, met als uitdaging zo min mogelijk stroom te verbruiken tijdens de rit. Zodra de machinist de stroom kan uitschakelen om de trein uit te laten rollen tot het volgende station, kleurt de smartphone blauw. Het game-aspect werkt erg stimulerend, blijkt uit het fanatieke gejoel van Luijt en De Jong tijdens de reis naar Den Bosch. Precies op het moment dat het tweetal had voorspeld, 8 kilometer voor station Oss, licht het telefoonscherm blauw op. De stroom kan eraf én de trein ligt op schema. Het blauw verkleuren van de telefoon is een handig hulpmiddeltje voor machinisten die nog weinig ervaring hebben met het nieuwe rijden op de trein.

'Een machinist die harder rijdt dan noodzakelijk, genereert onbedoeld gele en rode seinen die de trein tot stoppen dwingen.'Beeld Raymond Rutting / de Volkskrant
Ik had graag laten zien dat we de 16 kilometer tussen Culemborg en Utrecht in veertien minuten uitrollend kunnen afleggen zonder stroom

Tracé 3

In Den Bosch gaat De Jong verder met de 'tienminutentrein', zoals NS'ers treinen noemen die volgens de woensdagse 'zes treinen-per-uur'-dienstregeling rijden. In de stralende zon geven 'gastheren en -dames' reizigers op het perron informatie over het wekelijkse experiment (elke woensdag) met deze hoogfrequente dienstregeling. De NS hoopt dat reizigers het dan minder erg vinden een trein te missen, omdat over tien minuten de volgende al komt. De tienminutentrein moet vanaf december dagelijks gaan rijden tussen Amsterdam en Eindhoven. Het hoogfrequente rijschema is mede mogelijk dankzij de efficiënte en energiezuinige rijstijl van machinisten als De Jong. 'Hoe kleiner het snelheidsverschil tussen de treinen, hoe meer treinen dicht op elkaar kunnen rijden', legt Luijt uit.

Deze woensdag gooit helaas een lege trein die al zes minuten vertraging heeft roet in het eten. De treindienstleider in Den Bosch geeft de lege trein voorrang op de tienminutentrein van De Jong. Hij moet wachten en daardoor tandenknarsend met tweeënhalve minuut vertraging vertrekken. De energiebesparende rijstijl gaat even aan de kant, want de tweede hoofdwet van de NS treedt nu in werking. De eerste is: veiligheid gaat voor alles. 'Het inlopen van vertraging is prioriteit nummer 2 en energiebesparing komt pas op nummer 3', zegt De Jong. Dus rijdt hij ineens de vonken uit de rails en blijft hij maar net onder de maximaal toegestane snelheid. 'Hij gaat de verloren tijd inhalen', weet Luijt al met een blik op de dienstregeling, terwijl de trein nog langs de boomgaarden van de Betuwe flitst.

Het klopt dat spoorverkeer nog meer baat heeft bij een gelijkmatige snelheid van de voertuigen die het systeem gebruiken dan het wegverkeer

'Als kers op de taart had ik vanmiddag graag laten zien dat we de 16 kilometer tussen Culemborg en Utrecht in veertien minuten uitrollend kunnen afleggen zonder stroom, het record in Nederland.' Gemiddeld is op het Nederlandse spoor maximaal 10 of 12 kilometer uit te rollen in dito minuten. De Jong weet dat hij een aardig zetje krijgt van de brug over de Lek, omdat hij vanaf de top van de brug aan de andere kant naar beneden rijdt en zo extra snelheid maakt met dank aan de zwaartekracht. Maar door het onzuinige gejakker van even daarvoor kleurt het scherm van de smartphone 2 kilometer later dan normaal blauw. De Jong schakelt de stroom uit en rijdt de laatste 14 kilometer stroomloos naar Utrecht, waar de trein precies op tijd arriveert. De intercity ligt na de vertraging in Den Bosch weer op zijn tienminutenschema.

In Utrecht stapt Erik Verhoef in. De vervoerseconoom is op weg naar Amsterdam. 'Het klopt dat spoorverkeer nog meer baat heeft bij een gelijkmatige snelheid van de voertuigen die het systeem gebruiken dan het wegverkeer.' Verhoef wist nog niet dat de NS het 'nieuwe rijden' op de trein had ingevoerd. 'De NS heeft natuurlijk een monopolie op deze informatie. Ik zou best eens willen onderzoeken of het nog beter kan. Bijvoorbeeld door te bekijken of langere treinen langer uitrollen dan kortere en of het op langere afstanden zonder stations wellicht niet nodig is zo snel mogelijk op topsnelheid te komen, zolang de topsnelheid maar wordt bereikt voordat de trein moet beginnen met uitrollen.'