Zuid-Afrika viert 30 jaar democratie, maar het beloofde "betere leven voor iedereen" lijkt voor sommigen verder weg dan ooit
Op 27 april 1994, vandaag precies 30 jaar geleden, schoven miljoenen Zuid-Afrikanen in ellenlange rijen aan om hun stem uit te brengen. Het was de eerste keer dat er in het land democratische verkiezingen werden gehouden na decennialang bestuur door een witte minderheid. Overal in het land wordt de 30e verjaardag van vrijheid en democratie gevierd, maar de hoge werkloosheidscijfers en de slabakkende economie werpen een schaduw over de festiviteiten.
Exact 30 jaar geleden werd de Zuid-Afrikaanse droom van de zwarte bevolking in het land werkelijkheid. Miljoenen mensen schoven in ellenlange rijen aan om deel te nemen aan de eerste democratische verkiezingen van het land. De verkiezingen moesten een definitief einde maken aan de Apartheid, het systeem van rassenscheiding dat van 1948 tot 1990 zwarten systematisch als minderwaardig beschouwde.
Na de verkiezingen in 1994 was het enthousiasme en het optimisme bij de bevolking en beleidsmakers om Zuid-Afrika drastisch te hervormen groot. Onder leiding van Nelson Mandela kwam het Afrikaanse Nationale Congres (ANC) aan de macht met de slagzin "een beter leven voor iedereen".
De beweging werd door sommige landen beschouwd als een terreurgroep, omdat het gewelddadige methoden gebruikte in de strijd tegen het apartheidsregime, inclusief sabotage en gewapend verzet. Maar later transformeerde het ANC zich tot een legitieme politieke partij en won het democratisch de verkiezingen.
Om van Zuid-Afrika een vrijere staat te maken, baseerde het ANC zich op het Vrijheidscharter, een decennia-oud manifest dat moest dienen als leidraad om een nieuwe natie te vormen. Het ANC wou die nieuwe natie vormgeven door in te zetten op kwaliteitsvol wonen, onderwijs en economische kansen voor iedereen.
Al was dat gemakkelijker gezegd dan gedaan. Al snel zou blijken dat de strijd voor het einde van racisme eenvoudiger is dan het wegwerken van de ingebakken ongelijkheden tussen zwarte en witte Zuid-Afrikanen.
Wie was Nelson Mandela?
Nelson Mandela was een Zuid-Afrikaanse anti-apartheidsstrijder en politicus die van 1994 tot 1999 de eerste zwarte president van Zuid-Afrika was. Hij was een belangrijke leider in de strijd tegen het racistische apartheidssysteem van Zuid-Afrika. Mandela bracht 27 jaar door in de gevangenis vanwege zijn politieke activisme voordat hij in 1990 werd vrijgelaten.
Zijn levenslange toewijding aan verzoening en vrede maakte hem tot een internationaal symbool van verzet tegen onrecht en raciale ongelijkheid. Hij ontving de Nobelprijs voor de Vrede in 1993 en wordt wereldwijd geëerd als een van de grootste iconen van de 20e eeuw. Mandela overleed op 5 december 2013.
Nu het land zich klaarmaakt om 30 jaar democratie te vieren en zich voorbereidt om op 29 mei opnieuw naar de stembus te trekken, rijst de vraag over hoe het gesteld is met de strijd tegen Apartheid.
Schaduw over de festiviteiten
Onder experten is er weinig twijfel dat Zuid-Afrika sinds de verkiezingen van 1994 een enorme sprong voorwaarts heeft gemaakt. Alle inwoners van het land zijn nu gelijk voor de wet, economisch staat de zwarte bevolking van Zuid-Afrika er een stuk beter voor dan destijds en met de opkomst van de democratie hebben veel zwarte inwoners toegang gekregen tot beter onderwijs.
Al is er een maar. 30 jaar na de verkiezingen is een groot deel van het enthousiasme en optimisme over "een beter leven voor iedereen" verdwenen. Zuid-Afrika staat immers voor enkele serieuze uitdagingen. Zo slaagt de regering er niet in om de kloof tussen arm en rijk te dichten.
Integendeel, het grootste deel van de zwarte meerderheid van het land - goed voor zo'n 81 procent van de totale bevolking - leeft nog steeds in armoede. Uit cijfers van de Wereldbank blijkt dat 10 procent van de populatie ongeveer 71 procent van de rijkdom van het land bezit. Omgekeerd moet 60 procent het doen met 7 procent van de rijkdom van Zuid-Afrika.
En dan is er nog een ander groot probleem: de toenemende werkeloosheid. Met een werkloosheidscijfer van 32 procent heeft Zuid-Afrika het hoogste percentage werklozen ter wereld. Maar vooral het verschil tussen blanke en zwarte werkloosheid valt op. Iets meer dan 10 procent van de blanke bevolking is werkloos, terwijl ruim 45 procent van de zwarte bevolking in 2023 zonder werk zat. Dat blijkt uit cijfers van Statistics South Africa.
Volgens officiële gegevens zouden meer dan 16 miljoen Zuid-Afrikanen afhankelijk zijn van maandelijkse welzijnssubsidies om rond te komen.
Daarnaast klinkt er ook kritiek dat het ANC er niet in geslaagd is om eenvoudige basisbehoeften voor de bevolking, zoals water en elektriciteit, te voorzien. Die elektriciteitscrisis leidt bijvoorbeeld tot stroomstoringen, waardoor bedrijven en woningen soms tot 12 uur lang zonder stroom zitten. Dat heeft een enorm negatieve impact op de Zuid-Afrikaanse economie.
"Zwarte Zuid-Afrikanen zeggen dat ze wel politieke vrijheid hebben verworven, maar geen economische vrijheid omdat ze gevangenzitten in een structuur van Apartheid", zo schrijft The New York Times.
Nostalgie is weg
De huidige stand van zaken in Zuid-Afrika leidt tot heel wat ongenoegen bij de bevolking, ook bij de 72-jarige Nonki Kunene. Hij was 30 jaar geleden een van de miljoenen Zuid-Afrikanen die voor de eerste keer naar de stembus trok.
"Soms hoop ik dat ik kan terugkeren naar die bewuste dag", vertelt hij aan persagentschap AP. "Omdat ik toen zo enthousiast was en omwille van wat na de verkiezingsdag gebeurde." Hij verwijst daarmee naar Nelson Mandela, die de eerste zwarte president werd van het land.
Bij jongeren is die nostalgie naar de vervlogen tijden er niet. Dat vertelt de 24-jarige Donald Mkhwanazi. Hij gaat op 29 mei voor de eerste keer stemmen, maar de ANC-partij van Nelson Mandela krijgt zijn stem niet. Wel steunt hij een nieuwe politieke partij die voor het eerst opkomt tijdens deze verkiezingen. "Ik had de kans om in 2019 en 2021 te gaan stemmen, maar dat heb ik niet gedaan", getuigt hij. "Ik was niet genoeg overtuigd door die traditionele partijen om op hen te stemmen."
De ontevredenheid toont zich ook in de dalende opkomstcijfers bij lokale en federale verkiezingen. In 1994 kwam nog 86 procent van de bevolking opdagen tijdens de nationale verkiezingen. 25 jaar later, in 2019, was dat slechts 49 procent. Uit cijfers van de Human Sciences Research Council bleek dat in 2004 64 procent van de bevolking voorstander was van de Zuid-Afrikaanse democratie. Bij een bevraging vorig jaar liep dat percentage terug tot 22 procent.
Voor de eerste keer sinds het ANC in 1994 aan de macht kwam, voorspellen peilingen dat het minder dan 50 procent van de nationale stemmen kan halen. In dat geval zal de politieke partij een coalitie moeten sluiten met (enkele) kleinere partijen. En dat zijn er een heleboel, want meer dan 52 kleine partijen nemen deel aan de verkiezingen.
De vele corruptieschandalen die rond het ANC hangen, doen natuurlijk ook niet veel goed aan de reputatie van de partij. Jacob Zuma, bijvoorbeeld, was de vierde president van het land van 2009 tot 2018, maar hij werd gedwongen af te treden wegens corruptieschandalen en kreeg ruzie met de partij die hij ooit leidde, het ANC. Hij werd veroordeeld tot 15 maanden cel, maar werd na 8 weken alweer vrijgelaten.
Toch zal Zuma waarschijnlijk wel deelnemen aan de nationale verkiezingen in mei. In december zei hij dat hij campagne zou voeren voor een nieuwe, kleine en radicale partij, Umkhonto We Sizwe, genoemd naar de militaire vleugel van het ANC tijdens de apartheid.