Schrijver Paul Murray, na het succes van 'De bijensteek': 'Als je echt luistert, zullen mensen je de gekste dingen vertellen'

Als Paul Murray (49) boeken signeert, doorstreept hij altijd eerst zijn eigen naam op de titelpagina. ‘Een oude gewoonte’, zegt hij schouderophalend als ik hem na ons gesprek mijn exemplaar van 'The Bee Sting' toeschuif. ‘Thank you for listening to me ramble’, schrijft hij. Tenminste, dat is wat ik meen te ontcijferen in zijn rommelige handschrift. En ik denk: hoe heeft hij zo in hemelsnaam zijn 650 pagina’s tellende epos op papier gekregen?

Murray schreef zijn eerste versie met de hand en deed er een jaar over. Daarna spendeerde hij vier jaar aan finetunen, schrappen en herschrijven - op de computer dan wel. ‘Een eerste draft is als verliefd zijn’, zegt hij. ‘Je bent een beetje gek en kan maar aan één ding denken. Daarna is redigeren meer zoals een huwelijk: je sluit compromissen en sleutelt aan wat niet perfect is.’

Wat een ‘korte roman van maximaal 200 pagina’s over een jong koppel’ zou worden, werd zo uiteindelijk een tour de force van ruim drie keer zo lang over vier leden van een uiteenrafelend gezin in een Iers dorp. Dat hij daarmee in niet vanzelfsprekende tijden heel wat meer van zijn lezers vraagt, temeer omdat hij in grote delen ook nog eens vrij omspringt met interpunctie, heeft hem nooit afgeschrikt. Recensenten evenmin, getuige lofbetuigingen als 'een tragikomische triomf’, 'een instantklassieker’ en ‘een wagyusteak van een boek’.

 In ‘The Bee Sting’, dat eind 2024 met ‘De bijensteek’ een Nederlandse vertaling kreeg, zit de familie Barnes in zwaar weer. De ooit lucratieve Volkswagen-garage die vader Dickie tegen wil en dank uitbaat, flirt met het faillissement, en alle gezinsleden gaan anders om met die financiële en emotionele zorgen. Zijn vrouw Imelda vreest haar afkalvende sociale status in het dorp, dochter Cass was de klasprimus maar sleept zich bingedrinkend naar het einde van de middelbare school, jonge broer PJ maakt dubieuze vrienden online en Dickie zelf bouwt samen met zijn klusjesman, een prepper, een bunker in het bos.

‘Alle vier zoeken ze op hun manier een ontsnappingsroute, om vervolgens te beseffen dat die de boel alleen maar erger maakt’, vat Murray het samen.

We zitten onder het lage plafond van de coulissen van het Brusselse Théâtre des Riches-Claires, te bereiken via de herentoiletten, tussen de opgestapelde stoelen en in een leren salon dat luid kraakt bij elke beweging. Murray - gekleed in het uniform van een stedelijke vader: jeans, flanellen hemd en lichtjes afgetrapte witte Adidassen - heeft op een zaterdagnamiddag net een volle zaal toegesproken op het Passa Porta Festival. De Dubliner kreeg onder meer zijn publiek aan het glimlachen toen hij zei dat zijn vader hem tot redelijk recent geregeld jobadvertenties stuurde. Want dat schrijven, zou dat ooit wel iets worden?

De kritieken waren unaniem lovend en u haalde de shortlist van de Booker Prize. Wist u dat u iets voortreffelijks had afgeleverd?

Paul Murray: ‘Ik had tijdens het hele proces best een goed gevoel over dit boek, wat ongewoon is. Meestal ga ik door een of andere crisis. Toen ik het naar mijn uitgever stuurde, dacht ik wel: oh my God, wat als ik het mis heb, wat als dit compleet onbegrijpelijk is? Maar dat bleek dus niet. Eerlijk, ik word dit jaar 50 en dacht: we zullen zien hoe deze het doet. En misschien is het tijd om daarna te stoppen. Misschien is dit dan toch niet de manier om mijn leven te leiden.’

Echt?

Murray: ‘Niet superernstig, maar toch. Ik dacht dat ik misschien totaal op het verkeerde moment kwam. Toen het boek in 2023 uitkwam, leek het - zeker in de Engelstalige wereld - alsof boeken van mannelijke schrijvers niet echt op veel aandacht meer hoefden te rekenen. The Irish Times maakt elk jaar een lijst met de beste twaalf debuterende auteurs, en in 2023 waren het allemaal vrouwen.'

'Een correctie was zeker gerechtvaardigd, maar misschien was dit een klein beetje een overcorrectie? Ik dacht: ik heb mijn best gedaan, maar misschien zit de wereld niet meer te wachten op boeken van blanke heteromannen van middelbare leeftijd. Ik dacht dat mijn eerdere boek 'Skippy Dies' (uit 2010, vertaald als ‘Skippy tussen de sterren’, red.) mijn 15 minutes of fame zouden zijn.’

Hoe belangrijk zijn meningen over uw werk voor u? Zoekt u op het internet naar commentaren?

Murray: ‘O nee. Nee. Ik weet niet wie het eerst zei, maar jezelf googelen is als een kamer binnenstappen vol mensen die je haten. Je steekt zo veel tijd, werk en liefde in een project en als iemand op Amazon dan ‘dit is shit’ zegt, gaat dat toch spoken. Toen ‘Skippy Dies’ heel goede recensies kreeg, dacht ik: fijn, maar ik ga stoppen met ze te lezen. Want dan ging ik zoeken naar die ene zin die met ‘maar’ begint waarin toch iets negatiefs stond. Zoals bij veel schrijvers blijft dat dan plakken.'

'Nu stuurt mijn vrouw me af en toe een passage. Maar erger dan negatieve reacties is onverschilligheid. Ik prijs mezelf gelukkig, want het is moeilijk om door te breken bij het brede publiek. Veel vaker sterf je als schrijver een death by a thousand cuts. Maar goed, ik wil niet te veel over succes praten, dat is vragen om ongeluk.’

Saus van problemen

In ‘Anna Karenina’ (1878) schrijft Lev Tolstoj: ‘Alle gelukkige gezinnen lijken op elkaar, elk ongelukkig gezin is ongelukkig op zijn eigen wijze.’ Dat is zeker van toepassing op de familie Barnes, getekend door een onfortuinlijke bijensteek op een symbolisch moment in het verleden - of toch, zo lijkt het. Vlijmscherp is de pen waarmee Murray lenig in de hoofden van zijn diverse personages kruipt, in lange ononderbroken hoofdstukken. Op de kaft had gerust een sticker met de aanbeveling ‘voor fans van Jonathan Franzen’ gekund.

Alsof de persoonlijke drama’s nog niet genoeg zijn, giet Murray er een saus van hedendaagse problemen over, zoals de klimaatverandering. ‘Ik wilde er geen pamflet in steken of zo, maar uiteraard moeten we ons grote zorgen maken. Ook al lijkt het sinds corona dat we het niet meer zo belangrijk vinden. Iedereen wil terug op zijn fancy vakantie. Ik vraag me af of we over 20 jaar gaan terugkijken en denken dat de pandemie de kans was om alles ten goede te veranderen.’

Waarom wilde u een familiesaga schrijven?

Murray: ‘Het voordeel van een gezin als structuur is dat iedereen er zich in kan herkennen. Uiteindelijk gebeuren er geen extreem uitzonderlijke dingen in het boek, maar de structuur gaf me wel de kans om veel kanten op te gaan zonder dat het incoherent wordt. Structuur is iets waarmee veel schrijvers worstelen. Maar met een familie is die kant-en-klaar.'

' Je hebt de verschillende perspectieven, je hebt de conflicten tussen die perspectieven. Iedereen weet wat het is om mensen te hebben die zo dicht bij je staan maar die ook zo waanzinnig van je kunnen verschillen. Die je niet begrijpen, ook al ken je hen al heel je leven. Het was eigenlijk verbazend fun om een familiesaga te schrijven.’

De afstand is inderdaad enorm. Ze gaan allemaal door hun eigen existentiële crisis, zonder het minste idee van wat echt speelt in de hoofden van de huis- en gezinsgenoten.

Murray: ‘Een gezin is iets raars. Het is een groep van mensen die hetzelfde DNA delen. Je kan niet dichter bij iemand staan. Tegelijk zijn die mensen soms compleet ondoorgrondelijk voor elkaar en maken ze elkaar gek. Zoals kijken zonder zien of luisteren zonder horen. Daarom is het zo’n rijk thema om over te schrijven.'

'Als volwassene leer je om je buitenkant te cultiveren, wat je toelaat met mensen om te gaan en een soort rationeel mens te zijn. Maar in een gezin word je altijd teruggekatapulteerd naar het verleden, naar het kind dat je was. Dat is waarom familievetes zo rauw kunnen zijn. Als kind zie je je ouders dan weer als afgewerkte, eendimensionale, eeuwige personen van wie je afhankelijk bent. Je begrijpt nog niet dat ze een verleden hebben.'

'Toen ik zelf vader werd, realiseerde ik me pas dat mijn eigen ouders ook geen idee hadden hoe het moest toen ze kinderen kregen. Zo krijgen leden van een gezin rollen opgelegd waaraan ze zich moeten aanpassen.’

Een andere vorm van afstand is die tussen stad en platteland. Het dorp waar de familie Barnes haar garage heeft, voelt voor sommigen als een gevangenis. In de hoofdstad Dublin lonkt de vrijheid.

Murray: ‘Ik hou van het idee van die claustrofobische plaats waar je altijd wordt bekeken en beoordeeld. Waar er één dominante waardenset is, één manier om een goede persoon te zijn. De gezinsleden proberen die maatstaf te halen, maar falen. Dochter Cass kan niet het normale, grappige, slimme meisje zijn. Bij vader Dickie is het nog tragischer. Hij maakt van zichzelf de ideale persoon voor het dorp, maar moet daarvoor alles wat hij echt is vernietigen. Zijn leven is een act.'

'Nu, er is veel goeds aan het dorpsleven, zoals een gemeenschap. Ik hou van de weirdness van kleine dorpen, en van de karakters die je er vindt. Iedereen is er gewoon de recentste versie van de Murphy’s of de Donahues of de O’Callaghans. Je wordt samengedrukt in een identiteit, ook al is het niet de identiteit die je wenst.’

‘Tegelijk hou ik van het idee te kunnen verdwijnen. En dat kan in steden. Ik ben van de suburbs, maar ik woon in het centrum van Dublin. Dat is niet zo heel groot, maar je kan er wel min of meer doen wat je wil zonder dat iemand zich ermee bemoeit. In het boek is Londen nog een grotere versie daarvan. Je steekt de zee over en verdwijnt.’

Het boek zit tjokvol scherpe humor. Maar is het correct te stellen dat de mentale staat van de vier gezinsleden er een van constante angst is?

Murray: ‘Zeker. Ze zijn allemaal op een lastige plek. Dat is ook wat je doet met je personages: je zet ze onder een gigantische hoeveelheid stress en je ziet wat met hen gebeurt. Dat is wanneer mensen hun echte waarde tonen. Bij de familie Barnes is het alsof een imperium instort, alles rond hen desintegreert. Als kind denk je dat je familie er voor altijd gaat zijn. Het is je fundament, de grond waarop je staat.’

Hoe slaagt u erin vier uiteenlopende stemmen vorm te geven en hun verhaallijnen zo verfijnd te verweven?

Murray: ‘Ik heb alle stukken lineair geschreven, met een vaag idee van de plot in mijn achterhoofd. En telkens als ik aan een nieuw deel begon, kwam er een stem, op een redelijk natuurlijke manier. Het was niet zo dat ik moest gaan zitten en denken: wat gaat dit personage nu zeggen? Iets waarin ik door de jaren heen beter ben geworden, is luisteren naar mensen. Als je echt luistert, wat de meesten niet doen, zullen mensen je de gekste dingen vertellen. Mensen hebben maffe levens en houden ervan hun verhalen te delen.’

Terug naar de schaamte

Essentieel als context voor ‘The Bee Sting’ is de recente geschiedenis van Ierland, dat volgens Murray tot in de jaren 90 werd getekend door structurele armoede. Dan voltrokken zich vrijwel tegelijk twee grote veranderingen: de katholieke kerk implodeerde, met de uitbraak van meerdere misbruikschandalen, en het geld arriveerde. Plots ging Ierland door een duizelingwekkende economische groei en werd het land 'The Celtic Tiger'. Maar toen kwam de financiële crisis van 2008, die in Ierland langer en harder toesloeg dan elders in West-Europa en die in Murrays boek de oorzaak is van de falende autogarage van Dickie Barnes.

‘Toen ik opgroeide, was de kerk zo dominant’, zegt Murray. ‘Ierland was bijna een theocratie. Iedereen ging naar de mis op zondag en de levensstijl was erg conservatief: geen abortus, de meeste vrouwen bleven thuis, het lichaam was slecht, huizen waren traditioneel, enzovoort. Mensen leefden in een staat van schaamte, ze voelden zich bekeken.’

‘Ierland was een land waaruit mensen weg wilden. Het was arm, er was geen industrie. Als je niet gewoon het pad wilde volgen en anders wilde zijn, moest je wel vertrekken. Maar dan volgde vanaf pakweg 1995 een spectaculaire groei. Plots was er veel geld en werd iedereen rijk. Als in een film: het leek alsof mensen het ene masker afzetten en een ander opzetten. Plots begon iedereen merken te dragen en nieuwe auto’s te kopen. Geld was de nieuwe religie, iedereen gooide het juk van het katholicisme van zich af.’

Hoe hebt u dat beleefd?

Murray: ‘Ik was student in de jaren 90. Ik werkte in een café in een fancy nieuw winkelcentrum en we verkochten cappuccino’s en focaccia’s en zo. Mensen kwamen vragen: 'Wat is een focaccia?' En dan moest ik achterin gaan vragen: 'Wat was dat ook weer?' Voor 1994 waren er geen koffiebars in Dublin. Niemand dronk koffie, iedereen dronk thee.’

‘Wij werden de eerste generatie die niet zo snel mogelijk weg wilde uit Ierland. Want er was werk. Maar die enorme verandering kwam met haar eigen problemen en dogma’s. Er was een gigantische vastgoedzeepbel. Mensen kochten appartementen op Kaapverdië. Maar als je vroeg waar dat lag, zeiden ze: ‘Dat weet ik niet, de bank pushte me om dit te doen.’ Alsof wij de code gekraakt hadden en alle problemen ineens weg waren. Tot de zeepbel barstte.'

'Het was vernietigend. Opeens wilden jonge mensen weer weg. Het voelde alsof we het jetsetleven hadden getest, maar het draaide anders uit. Terug naar de schaamte.’

Wat wel floreert, is de literatuur. U maakt deel uit van een ware boom van Ierse schrijvers, samen met Paul Lynch, Colm Toíbín, Sally Rooney, Sebastian Barry en vele anderen. Waarom produceert Ierland zoveel goede auteurs?

Murray: ‘Er spelen meerdere dingen, denk ik. Er is de heel actieve Arts Council van de overheid, die subsidies en beurzen geeft aan schrijvers van elk niveau. Toen ik mijn eerste boek schreef, kreeg ik er best veel geld van, en een maand of tien schrijftijd.'

'Het is echt een motie van vertrouwen als men op overheidsniveau zegt: 'Dit is een echte en waardevolle job, ga vooral zo door.' Schrijvers worden erg gerespecteerd. Het is ook een van de weinige manieren om vanuit Ierland internationaal succesvol te zijn. En er is altijd al een traditie geweest van veel lezen in Ierland. Het is echt zichtbaar: je ziet constant mensen lezen. Die cultuur leeft sterk. Goed, want het voelt soms als een kunstvorm die onder zware druk staat.’