Spelen met de emotie van de kwantumfysica

'Ik ben even de draad kwijt', zegt Lukasz Twarkowski (42) verontschuldigend in het midden van zijn uiteenzetting over kwantumfysica in een vergaderzaal van het Nationaal Theater van Vilnius in Litouwen. Daar liep het eind februari storm voor drie toneelvoorstellingen van 'Quanta'. Twarkowski en scenariste Joanna Bednarczyk maakten ze samen met het Litouws Nationaal Dramatheater.

De kwantumfysica onderzoekt de allerkleinste deeltjes van materie, de kwanta. Die lijken een eigen leven te leiden, heel anders dan ze zouden moeten doen volgens de klassieke natuurwetten. De kwantumfysica kent nog veel geheimen. Het is Twarkowski, een van de grote sterren van het Europese theater, vergeven dat hij zijn draad even kwijt is.

Maar de regisseur weet wel dat de complexe kwantumfysica ons leven eigenlijk veel relaxter maakt. Ze haalt de voorspelbaarheid en de zekerheid uit het leven, betoogt hij. En als er geen zekerheid is, bestaat er ook geen determinatie. Niets ligt vast. Alle mogelijkheden liggen voor het grijpen. Je moet ze alleen zien en ze durven te grijpen. 'Daarom schuilt er voor mij veel emotie in de kwantumfysica.'

Een kleine bekentenis: voor iemand die ooit twee herexamens fysica heeft gehad, is een voorstelling over kwantumfysica geen cadeau. Maar kijk, het viel goed mee in Vilnius. 'Quanta' is een meeslepend project dat alle registers van het theater bespeelt. Het stuk is allerminst een wetenschappelijk traktaat. Het gaat net zo goed over de kleine kantjes van kwantumfysicapioniers zoals Werner Heisenberg en Erwin Schrödinger. Het gaat ook over de liefde en over het afspringen van relaties.

En natuurlijk zijn er sprongen in de tijd. Kwantumfysica gaat erover - allicht kort door de bocht - dat tijd relatief is en dat je eigenlijk op twee plaatsen tegelijk kan zijn. In de kwantumfysica kan tijd zowel voor- als achteruitgaan. Vraag me niet waarom, maar het schijnt zo te zijn. Zo zie je Heisenberg in 'Quanta' met zichzelf praten. En je ziet dat het basisverhaal zich in 1938 in een Zwitsers hotel afspeelt, maar dat een jong koppeltje meer dan 50 jaar later in hetzelfde hotel verblijft, bediend door het niet verouderde hotelpersoneel. En dan is er nog een schrijver die een misdaadverhaal schrijft.

Het lijkt ingewikkeld, en dat is het ook. Maar zo goed als nooit verlies je als toeschouwer de greep op de gebeurtenissen. Wat helpt, is Twaskowski's vernuft om film en video intelligent te mengen met het zuivere toneelspelen in chique decors. Entertainment met een intellectueel sausje.

Veel tegelijk

Waarom waagt iemand zich aan een toneelstuk over kwantumfysica? 'Het boek 'When We Cease Understanding the World' van de Chileense schrijver Christian Labatut bracht me op het idee. Heisenberg en Schrödinger spelen daarin een voorname rol. Het boek konden we verder niet gebruiken voor een adaptie, omdat de rechten al waren verkocht aan Hollywood. (lachje) Maar die twee wetenschappers intrigeren me al heel lang. Zo begon het idee over een voorstelling over kwantumfysica vorm te krijgen.'

Het is nooit de bedoeling geweest om in 'Quanta' de kwantumfysica begrijpbaar te maken. 'Ik wil tonen hoe je de wetmatigheden van de kwantumfysica naar een toneelvoorstelling kan vertalen. Voor mij is de tekst niet het belangrijkste, het gaat om wat op het podium gebeurt. En dat is veel tegelijk', zegt Twarkowski. 'Net zoals de kwantumfysica creëren we parallelle werelden. Je moet als toeschouwer kiezen waarnaar je kijkt. Kijk je naar de brede actie op het podium of naar een gefilmde uitsnede op een videoscherm? Of probeer je naar de twee te kijken? Dat is dus ook kwantumfysica: verschillende werelden die tegen elkaar botsen.'

Puur historisch is Heisenberg de interessantste figuur in de voorstelling. 'Hij is de man die Adolf Hitler ervan heeft weerhouden de atoombom te ontwikkelen. Heisenberg leidde zelf het onderzoeksprogramma. Op een dag zei hij tegen Hitler dat hij een rekenfout had gemaakt en dat het onmogelijk was genoeg uranium te verzamelen om de bom te bouwen. Hitler besliste daarop de ontwikkeling van de atoombom te stoppen', vertelt Twarkowski.

'De vraag blijft tot vandaag: waarom maakte hij die fout? Was het een slordigheid of wilde hij Hitler alsnog dwarsbomen? Na de oorlog hebben Heisenberg en zijn collega Niels Bohr - in de jaren 20 waren ze wetenschappelijke bloedbroeders - nog een felle briefwisseling over de rekenfout gehouden. Wat de beweegredenen van Heisenberg zijn geweest, is nooit opgehelderd geraakt.'

Een interessante scène in 'Quanta' draait rond de stelling dat de natuur geen onderscheid maakt tussen vorm en inhoud, en de mens dus wel. Het is een issue voor Twarkowski. 'Ik krijg weleens de kritiek dat mijn werk meer vorm dan inhoud heeft. Ik ben het daar niet mee eens. De tegenstelling tussen vorm en inhoud is vals. Voor mij is er geen onderscheid. Als ik mijn boodschap alleen via tekst kon overbrengen, zou ik dat doen. Theater maken is duur, arbeidsintensief en stresserend. Onze eerste voorstelling hier twee dagen geleden in Vilnius was een ramp. Gisteren was het beter. Je kan het nooit voorspellen. Maar ik weet wel dat ik het theater als spelvorm nodig heb om mijn verhaal te vertellen.'

Geen echte Rothko

'Quanta' is niet de enige voorstelling van Twarkowski die je de komende weken kan bekijken. Op het Holland Festival in Amsterdam speelt eind juni 'Rothko' met het Letse Dailes Theater. Het idee voor die voorstelling kreeg Twarkowski bij het bekijken van de straffe documentaire 'Made You Look: A True Story about Fake Art' en het lezen van het boek 'Shanzhai: Deconstruction in Chinese' van de Duits-Koreaanse filosoof Byung-Chul Han. Beide draaien rond het begrip originaliteit.

In de documentaire zie je een Chinese vervalser aan het werk. Hij schildert een perfecte Rothko, die voor veel geld wordt verkocht op de kunstmarkt. De eigenaars zijn in de wolken met het werk, tot blijkt dat het schilderij dus niet van Mark Rothko is. De financiële waarde zakt naar nul. Maar ook emotioneel is het werk plots waardeloos voor de eigenaars.

'Raar toch, want aan dat schilderij is niets veranderd', zegt Twarkowksi. In het boek 'Shanzai' vond hij een goede verklaring. 'Het paradigma van de originaliteit is een westerse uitvinding. In de Aziatische wereld wordt daar heel anders over gedacht. Ik heb enkele jaren in China gewerkt. De Chinezen zeiden me: 'Waarom bouwen jullie de Acropolis niet herop zoals hij ooit was? Ons antwoord is dan: 'Omdat het dan niet meer om het originele gebouw gaat.' Waarop de Chinezen: 'Is een historische ruïne dan het origineel? Zouden de architect en de aannemer niet liever duizenden jaren na de oplevering een intact gebouw laten zien?''

'Voor de Aziaten schuilt de originaliteit in het oorspronkelijke idee, niet in wat ervan overblijft. Daar valt veel voor te zeggen', zegt Twarkowksi. 'In Japan is een tempel van de UNESCO Werelderfgoedlijst gehaald omdat hij elke 25 jaar wordt afgebroken en heropgebouwd. 'Niet origineel meer', klonk het. De Japanners zeiden: 'Onzin, we geven de traditie van het bouwen van onze tempels zo net door aan nieuwe generaties. Zo blijft de originaliteit van de bouwwijze eeuw na eeuw intact.'

'Quanta' speelt op 25 en 26 april in De Singel in Antwerpen, 'Rothko' van 25 tot 28 juni op het Holland Festival in Amsterdam.