Duitsland raakt niet uitgepraat over deze politieke roman: 'Merkel heeft passages onderstreept'

Begin van een hete zomer. Bij onze begroeting in het Berlijnse café Savigny laat ik Alexander Schimmelbusch een grote kop zien in de Süddeutsche Zeitung. ‘Tiefpunkt der Tiefpunkte’, staat er. Dieptepunt van de dieptepunten. Duitsland is dan juist uitgeschakeld op het WK voetbal. Schimmelbusch haalt zijn schouders op. “Ik ben Oostenrijker”, zegt hij. “En voetbal interesseert me niet.”

Toch is er veel dat hem met Duitsland verbindt. Hij werd in Frankfurt geboren in een ondernemersfamilie, groeide op in New York en Washington waar hij economie studeerde, werkte een paar jaar als investment banker in Londen, tot hij uit die molen stapte om zijn zieke moeder in München te verzorgen. En journalist en schrijver werd. Nu woont hij al enige jaren met vrouw en twee jonge kinderen in Berlijn, in Kreuzberg, in een straat die nog niet is doorontwikkeld, zoals de wijk waar we ons nu bevinden, in Charlottenburg. Prachtige straten, peperdure woningen, waar Russen hun zwart geld witwassen. “Bekijk de auto’s eens die hier geparkeerd staan.”

Veel lof

Auto’s! Auto’s zoals de customized Porsche Shere Khan, die Victor bestuurt, de investment banker uit zijn roman ‘Hochdeutschland’, een roman die in de Duitse kritiek veel lof oogstte. Acht Nederlandse uitgevers dongen mee om de vertaling, die bij Prometheus belandde en in november zal verschijnen onder de titel ‘Opperduitsland’. Ik vraag hem welke auto hij zelf rijdt. “Ik heb geen auto”, zegt hij. “Ik heb niet eens een rijbewijs. Tot verdriet van mijn vrouw.” “Dan kunnen we elkaar de hand geven”, zeg ik. En we schudden opnieuw handen.

‘Hochdeutschland’ is een uitgesproken politieke roman, verteld vanuit het gezichtspunt van deze Victor, partner en mede-eigenaar van de Birkenbank, een bank met een eigen toren in Frankfurt die is gespecialiseerd in fusies en overnames. Miljoenen heeft hij ermee verdiend. Hij bezit een grote villa tegen een heuvel, en 102 woningen in Berlijn, waarvan hij er één gebruikt - ongemeubileerd met een matras op de vloer - om zichzelf af en toe uit te schakelen.

Maar die rijkdom is een gegeven, hij geniet er niet van.

Leeg bestaan

Zijn blik op de wereld is een cynische, er is niets waar hij van houdt. De enige om wie hij geeft is zijn jonge dochter. Zijn bestaan is leeg, hij probeert die leegte vergeefs te verdrijven met het schrijven van een roman.

Dan krijgt Victor ineens de geest; op een avond in zijn suite in het Adlon-hotel in Berlijn schrijft hij bij een peperdure fles Richebourg een populistisch politiek manifest neer met een visioen van een nieuw en ander Duitsland. Ik vat hier enkele punten samen, die de roman onrecht doen, want dit manifest is meesterlijk geschreven in een virtuoze stijl. Victor’s Duitsland is een economische superstaat, voortgestuwd door een nieuwe beweging die hij Deutschland AG noemt. Het neoliberale ‘ik’ van de vrije markt, waarvan hijzelf een exponent is, moet vervangen worden door het meer collectivistische ‘wij’ - het wij van een grote nieuwe middenklasse waarvan niemand uitgesloten mag worden.

Naast het bestaande minimuminkomen komt er ook een ‘maximuminkomen’ - privévermogen mag hoogstens 25 miljoen bedragen, de rest vloeit naar de staat. Daarvan worden opleidingen betaald en studies, die erop gericht zijn het Duitse bedrijfsleven te wapenen tegen de staatsgeleide concurrentie uit China en Qatar. Duitsland moet economisch leidend worden in de wereld.

Eigen inzichten

“Victor zoekt een plaats in de geschiedenis”, zegt Alexander Schimmelbusch. Natuurlijk heeft hij als auteur een deel van zijn eigen inzichten losgelaten op zijn personage. Het heeft hem verbaasd hoe gemakkelijk een rechts-populistische beweging als AfD kapitaal wist te slaan uit het algemene ongenoegen dat in het land was gegroeid uit onvrede met de effecten van de globalisering op de arbeidsmarkt. Het vraagstuk van de vluchtelingen en de immigratie kwam daar nog bovenop.

Victors manifest is ook op dit punt duidelijk. Asiel is altijd mogelijk, maar de Europese grenzen gaan dicht, er komen verdragen met alle landen in Noord-Afrika, en opvangkampen in de regio. Daar worden vluchtelingen getest op hun vermogen te integreren - niet met de Duitse identiteit maar met de corporate identity van het land. Kunnen ze werken in het Duitse economische systeem? Intussen wordt in eigen land streng opgetreden tegen extremisme van rechts en links, en tegen extremisme van de islam. Buitenlandse financiering van moskeeën gaat aan banden. Delicten van moslims tegen vrouwen worden met uitzetting bestraft. Duitse werven die luxe jachten bouwden voor de elite bouwen nu voor de Deutschland AG een vloot van reddingsschepen voor de Middellandse Zee om bootvluchtelingen terug te varen naar de opvangkampen.

Het is meeslepend, dat manifest.

Tekst loopt door onder de afbeelding 

Een zootje zwakzinnigen

“Er zijn in Duitsland 3 procent echte nazi’s, maar de AfD haalde in één klap 13 procent. Die 10 procent die komen van niet-stemmers of van weglopers bij de SPD. Maar de AfD bestaat uit een zootje zwakzinnigen. Hoeveel zou een werkelijk intelligente populistische beweging dan kunnen scoren? Links biedt die niet in Duitsland, links is hier veel te verdeeld.”

Aan de linkerzijde ontbreekt een radicaal-populistisch aanbod. Hoe zo’n aanbod eruit zou kunnen zien heeft Schimmelbusch in zijn roman in dat manifest beschreven. “In meer delen van Europa zie je nieuwe partijen of bewegingen ontstaan, Macron in Frankrijk, Kurz in Oostenrijk. Regeringspartij Syriza in Griekenland was een paar jaar geleden ook maar een kleine partij.”

Eigen doodgravers

“Victor”, zegt Schimmelbusch, “is eigenlijk een exponent van het laatkapitalisme in Duitsland. Maar zoals bij Marx brengt het systeem zijn eigen doodgravers voort. Victor is niet links of rechts, hij is amoreel, niet-ideologisch, zelfs niet nationalistisch, want hij houdt helemaal niet van Duitsland, hij hoort nergens bij. Zelfs het behoud van zijn eigen rijkdom interesseert hem niet. Het enige dat hij wil is die plaats in de geschiedenis - om zijn eigen leegte te bedekken.”

Overigens weet hij uit betrouwbare bron dat Angela Merkel zijn roman heeft gelezen. “Ze heeft het boek twee weken bij zich gehad en er passages in onderstreept, maar ik weet nog niet welke.”

Ik had al willen vragen of zich al politieke partijen bij U hebben gemeld, zeg ik.

“Ik heb een verslaggever van de Taz leren kennen, het ‘partijorgaan’ van De Groenen, en die vertelde dat de roman het goed doet onder de leden, en ook heb ik het gevoel dat Sahra Wagenknecht, van de Linkspartei, het boek heeft gelezen - zij wil immers een nieuwe linkse beweging stichten - en ze heeft een paar programmatische artikelen geschreven waar dingen in staan die me heel bekend voorkomen.”

'Aufstehen' 

Hij schiet weer in de lach. Intussen is die beweging gelanceerd: nieuw ‘links-populair’ - onder de naam ‘Aufstehen’. De roman wijst naar de werkelijkheid vooruit. Ook Victors manifest wordt een begin van een nieuwe beweging - maar daarmee breekt geen betere wereld aan. De Deutschland AG zal uitmonden in een hard, totalitair systeem. Het visioen heeft de trekken van een Houellebecq. Het nieuwe Duitsland is een ‘Chinees’ Duitsland.

Voor het weekblad Der Spiegel gaat Schimmelbusch in het najaar columns schrijven over de economie, en ook werkt hij nu voor de filmproductiemaatschappij X-Filme, die ook de prachtige serie ‘Berlin-Babylon’ produceerde; hij ontwikkelt een serie, die speelt in het Berlijn van 2028. De processen die nu zijn ingezet, zijn dan verder toegespitst. De Duitsers proberen het enorme verlies aan banen te stoppen, die op gang is gebracht door robotisering en automatisering. Ze zijn bereid veel langer te werken om deze omslag te vertragen.

Ander maatschappelijke orde 

“Het hele land is totaal overwerkt, als in een werkkamp, en het koerst af op die cesuur, op die tijd na de arbeid. Er is een studie van de Oxford University voor het jaar 2030, met scenario’s over het verlies van arbeidsplaatsen in de westerse industriële samenlevingen en ze komen met prognoses van 30, 40 procent. En van McKinsey kwam een rapport dat op dezelfde cijfers uitkomt, en nu brengt ook de Bertelsmann-stichting iets dergelijks uit. Je ziet een consensus ontstaan over dit proces. En met 30, 40 procent werkloosheid moet men natuurlijk nadenken over hoe men voor deze mensen gaat zorgen, en dus moet er een heel ander maatschappelijke orde komen. Met deze omwenteling houd ik me bezig in de serie.”

De protagonisten zijn heel jonge mensen die werken bij een groot tech-concern in Berlijn.

Gaat het dus weer om een dystopie, vraag ik. “Nee”, zegt hij, “Ik probeer realistisch te zijn. In de een of andere vorm zal dit scenario zich voltrekken, vast anders dan ik het hier schilder, maar het is zo realistisch mogelijk. De Duitser heeft een bijzondere verhouding tot arbeid; als de Duitser zijn werk verliest, hoe stompzinnig ook, is het voor hem een groter probleem dan voor de Griek, die gewoon naar zijn familie op het eiland trekt. De Duitser zou gek worden van de vrije tijd, de meesten althans, en op stomme gedachten komen. Kijk maar naar de Duitsers als ze op vakantie zijn.”

Hier schieten we beiden in de lach.

“De Duitser kan niet gewoon ergens zijn, alleen met zichzelf. Duitsers houden niet van zichzelf, en ze zijn krampachtig plichtsbewust en gedisciplineerd, en ze kunnen geen vorm geven aan hun vrije tijd, ze beginnen te zuipen of worden agressief. Ik denk dat deze omwenteling in Duitsland een groter probleem vormt dan in andere landen.”

Politiek instabiele situatie 

Over de roman zegt hij nog: “Ik denk dat de roman schildert dat we ons in een politiek instabiele situatie bevinden, en dat de heersende dogma’s van de markteconomie nog maar weinig mensen overtuigen en dat het vasthouden eraan tot mislukken is gedoemd. We staan voor een omwenteling, eens zal die komen.”

“Mijn boek wil niet prekerig zijn, het beschrijft wat er zou kunnen gebeuren. Lang is gedacht dat de Duitsers hun les wel hebben geleerd als het gaat om populisme, maar dan duiken er een paar idioten op van de AfD en dan blijkt het heel eenvoudig te zijn om dertien procent te halen.” 

Alexander Schimmelbusch (Frankfurt, 1975) is de zoon van indus-trietopman Heinz Schimmelbusch, die vanaf 1989 de machtige Duitse Metallgeselschaft AG leidde. Alexander groeide zelf hoofdzakelijk in New York op.

‘Opperduitsland’ verschijnt in november bij uitg. Prometheus.

Ons weekendmagazine Zomertijd staat deze week in het teken van Duitsland. Meer lezen? U vindt alle verhalen in ons dossier.