Vergrijzing trekt de kiezersgunst naar rechts: dat is een boodschap voor politieke partijen

De natiestaat slaat terug, nu de globalisering toeneemt. Van de Verenigde Staten tot Rusland, van de Filipijnen tot Turkije, van Hongarije en Polen tot Engeland, is er een opkomende politieke klasse die zijn land weer wil ‘groot’ maken. Hun verzet tegen internationale instellingen is luidruchtig en ze hebben geen ­geduld met anderen die – volgens hen – niet zo van het vaderland houden als zij.

Nationaal gerichte partijen hebben de laatste tijd flink aan aanhang gewonnen – vooral onder ouderen. Bij de Amerikaanse verkiezingen in 2016 stemde 53 procent van de 65-plussers Republikeins, tegen slechts 37 procent van de jongvolwassenen (18-29 jaar). Bij het Brexit-referendum stemde slechts een kwart van de Britse jongeren (18-24 jaar) voor ‘Leave’, tegen zes van de tien ouderen boven de 65.

Hoe komt het dat oudere bevolkingsgroepen vatbaarder zijn voor nationalisme? En hoe kunnen politici daar rekening mee houden?

risicomijdend

Nostalgie zou een verklarende factor kunnen zijn. Bij de slogan ‘we gaan ons land weer groot maken’ denken ouderen misschien terug aan de tijd dat hun eigen gezondheid, energie en libido op hun best waren – en natiestaten nog niet zo veel samenwerkten en nog niet zo’n gemengde bevolking hadden. Ze verwarren dan het persoonlijke met de politiek van destijds.

De relatie tussen leeftijd en nationaal gevoel kan ook te maken hebben met de manier waarop mensen met ­risico’s omgaan.

Van ouderen is bekend dat zij meer risicomijdend zijn dan jongeren. In een recent onderzoek bleek dat bijvoorbeeld ten aanzien van beleggen. Nationalisme verlangt terug naar het vertrouwde landschap van vroeger en wijst een onzekere toekomst van toenemende integratie en diversiteit af. Voor een risicomijdende bevolkingsgroep is de keus dan niet moeilijk.

Een andere mogelijke verklaring kan liggen in de economische behoeften van ouderen. Nationalisme verzet zich vaak tegen vrijhandel en migratie. Ouderen maken meer gebruik van diensten, zoals langdurige zorg, en jongeren meer van goederen, zoals smartphones.

Hoe groter dus het aandeel van ouderen in de bevolking, hoe groter de vraag naar diensten, die niet kunnen worden geïmporteerd, en hoe kleiner de vraag naar goederen die wel uit het buitenland kunnen worden gehaald.

Daarmee ligt het voor de hand dat een vergrijzende samenleving kiest voor meer protectionisme in de handel. Als door de vergrijzing de vraag naar diensten in eigen land toeneemt, stappen sommige bedrijven misschien over van productie van goederen naar dienstverlening; andere verplaatsen de productie wellicht naar een ander land, waar wel veel vraag naar hun goederen blijft.

handelstarieven

Deze verschuiving kan extra grote vormen aannemen als de handelsbarrières laag zijn; bedrijven die naar het buitenland vertrekken, kunnen dan blijven exporteren naar hun thuisland.

Maar als het thuisland hoge importtarieven gaat heffen, zal een smartphonefabriek misschien eerder blijven. En consumenten zouden er dan niet zoveel last van hebben als het land minder smartphones importeert.

Het is dus aanlokkelijker voor een vergrijzende samnleving om hogere handelstarieven in te voeren, althans op korte termijn.

Het goede nieuws is dat deze drie factoren – nostalgie, risicomijding en economische behoeften – niet per definitie een nationalistische houding bij ouderen aanwakkeren.

Zo is de gezondheidszorg in westerse landen al vaak afhankelijk van immigranten als arbeidskrachten, bijvoorbeeld in de VS en Groot-Brittannië. Voor een vergrijzende samenleving is een toegankelijke gezondheidszorg belangrijk. Dat zou dan juist een economisch argument zijn tégen een monoculturele samenleving.

Risicomijding is ook niet per definitie nationaal gezind. Bij het Schotse referendum over onafhankelijkheid in 2014, stemden ouderen in grote meerderheid tegen afscheiding van Groot-Brittannië (70-plussers 67 procent, 60-69 jaar 59,5 procent). Risicomijding werkte in dit geval tégen een nationalistisch sentiment; Schotse onafhankelijkheid zou een onzeker avontuur zijn na een lange periode van vereniging.

democratie

Al met al zijn er wel leeuwen en beren op de weg. De komende decennia zal de bevolking in de meeste ontwikkelde landen – waaronder alle EU-lidstaten en de VS – alleen maar verder vergrijzen. Deze landen vormen de motoren van de globalisering en de kern van de democratische wereld.

Als deze ontwikkeling niet goed gemanaged wordt, kan het beleid in die landen eenzijdig-nationale vormen aannemen, met schadelijke gevolgen.

Nationalisme en verzet tegen vrijhandel bestaan niet in een vacuüm. Als het ene land barrières opwerpt, zullen andere landen daarop antwoorden. Als dat tot een handelsoorlog leidt, hebben vergrijzende landen daar het meeste last van. Misschien dat sommige bedrijven terugkomen, maar dat weegt niet op tegen de schade van duurdere import en minder winst uit export.

De trend richting isolationisme kan ook nadelig zijn voor politieke instituties. De recente golf van nationalisme valt samen met een teruggang van de democratie wereldwijd. De Democratie-Index van het tijdschrift The Economist meet het democratisch gehalte van 167 landen aan de hand van zestig criteria; de laatste jaren is daarin een wereldwijde achteruitgang te zien. Het slechtste jaar wat dat betreft was 2017: in geen enkele regio ter wereld werd toen vooruitgang geboekt. Vooral de neergang in de ontwikkelde economieën viel op; het verband met de opkomst van nationalistische agenda’s was evident.

drie lessen

In het licht van deze trends vallen er drie lessen te leren. Ten eerste is er meer onderzoek nodig naar de verbanden tussen demografische verandering en politieke voorkeur.

Ten tweede moeten beleidsmakers op deze trends anticiperen. In veel landen is de steun van de ouderen nodig om beleidsplannen – op welk terrein dan ook – aan een meerderheid te helpen. Beleidsmakers moeten dus goed kijken hoe verschillende bevolkingsgroepen tot hun standpunten komen, om zo te begrijpen wat nodig is om hun steun te verwerven.

Ten derde is communicatie belangrijk, maar dan met beide benen op de grond. Dat nationalistisch beleid alleen op korte termijn helpt, moet helder worden uitgedragen: je kunt wel de rij willen overslaan, terwijl de rest moet wachten, maar als iedereen dat doet, is het effect weer verdwenen.

Het politieke midden heeft ook niet altijd gelijk. De boodschap ‘vrijhandel is goed voor iedereen’ slaat heus niet aan bij iemand die net een paar jaar voor haar pensioen haar baan is kwijtgeraakt.

eerlijker delen

Vrijhandel heeft in het algemeen een positief effect, maar alleen als de winst ervan eerlijk wordt verdeeld. Dat is een linkse boodschap en die staat momenteel onder druk, maar het standpunt van middenpartijen – die in het algemeen tegen herverdeling zijn – gaat voorbij aan de alledaagse realiteit en wat burgers merken van de effecten van globalisering.

Het blind volgen van een midden-politieke agenda kan averechts werken bij een vergrijzende bevolking. Je kunt je beter verdiepen in de manier waarop mensen hun politieke keuzes maken en welke factoren er voor hen een rol spelen.

Dat is een enorm karwei, maar het kan niet anders. Politici die de demografische trends negeren, doen dat tot hun eigen schade. <