De eerste moordaanslag in de Slovaakse politieke geschiedenis: hoe is het zover kunnen komen?
De laatste maanden is de politieke spanning in Slovakije erg gestegen. Dat komt door de vele hervormingen die de regering van premier Robert Fico wil doorvoeren. Maar dat een man 5 kogels op de Slovaakse premier kon afvuren, is ongezien en zorgt voor ongeloof in binnen- en buitenland. Hoe is het zover kunnen komen? En is het te laat om in te grijpen?
Toen de Slovaakse premier Robert Fico woensdag in het stadje Handlová werd neergeschoten, bracht dat een stroom aan internationale steunreacties met zich mee.
Onze eigen premier Alexander De Croo - die onlangs een klacht indiende vanwege gelijkaardige bedreigingen - had het over "een aanval op de democratie". "Dit soort geweld valt nooit te rechtvaardigen." Ook de voorzitter van de Europese Raad Charles Michel, de Duitse Bondskanselier Olaf Scholz en de Franse president Emmanuel Macron veroordeelden de aanval. Fico ligt nog steeds op de afdeling intensieve zorgen van het ziekenhuis in Banská Bystrica.
"Op korte tijd enorme verandering"
Een moordaanslag op de premier, het lijkt een dieptepunt voor de Slovaken. Zo'n aanval is ook nooit eerder voorgekomen in de politieke geschiedenis van het land. Het doet vragen rijzen over de huidige politieke situatie. Die was sinds het aantreden van Robert Fico een stuk woeliger geworden, maar de aanval op zijn leven legt de polarisering bloot voor de rest van de wereld.
"Ik was nog in Slovakije toen Fico in september 2023 de verkiezingen won." Dat zegt Jan Balliauw, die als VRT-journalist Rusland, Midden- en Oost-Europa op de voet volgt. "Je zag er de enorme tegenstellingen tussen de pro-Europese en de eurosceptische Slovaken."
"Het klimaat is op korte tijd dan ook enorm veranderd. Het politieke middenveld begint steeds meer te verdwijnen. Er zijn wel enkele gematigde partijen, maar die hebben weinig invloed op de koers die Slovakije momenteel vaart."
Een van de controversiële plannen van de regering-Fico is de voorgestelde bezuiniging bij en hervorming van de openbare omroep (RTVS). De publieke omroep zou worden vervangen door een nieuw model, waardoor RTVS onder directe controle van de politiek zou komen te staan. De vermoedelijke dader van de aanslag noemde die hervormingsplannen ook als motief.
Robert Fico: felle bewoording, pragmatische aanpak
Na de aanslag op Fico riep de overheid meteen op om de "haatcampagnes op sociale media stop te zetten". Online circuleren heel wat bedreigingen tegen Slovaakse politici. Niet alleen regeringsleden krijgen ermee te maken, maar het volledige politieke spectrum wordt geviseerd. Zo stelde de huidige president Zuzana Čaputová - die voor een pro-Europees beleid staat - zich geen kandidaat om zichzelf op te volgen vanwege de vele doodsbedreigingen die ze kreeg.
Tijdens zijn campagne was Fico scherp en stelde hij radicale ideeën voor, maar de meeste zijn tijdens het regeren afgezwakt of niet doorgevoerd
Fico is dan wel slachtoffer van het politieke geweld, hij is mede verantwoordelijk voor de huidige spanningen, stelt Balliauw. "Tijdens zijn campagne gebruikte hij telkens felle taal om de oppositie aan te vallen. Daarmee heeft hij zijn aanhangers opgehitst en onverdraagzaamheid aangemoedigd." Fico vormde voor zijn regering ook een coalitie met de ultranationalistische SNS, die onder meer de minister van Cultuur mocht leveren.
Nochtans is Fico in zijn beleid net geen 'hardliner', eerder een pragmaticus. "Hij is ondertussen aan zijn vierde termijn bezig. Hij was tijdens zijn campagne zeer scherp en stelde enkele radicale ideeën voor, maar de meeste zijn tijdens het regeren afgezwakt of niet doorgevoerd."
De premier beloofde onder meer dat Slovakije geen hulp meer zou leveren aan Oekraïne. Na zijn aanstelling hield Fico wel een geplande wapenlevering tegen, maar in januari 2024 keurde de regering een amendement goed waardoor de weg voor wapenbedrijven werd vrijgemaakt om toch door te gaan met het bewapenen van Oekraïne.
Robert Fico, een centrale figuur in de Slovaakse politiek
Jan Balliauw: "Wat ik interessant vind, is het politieke parcours dat Fico heeft afgelegd. Hij begon als communist op het moment dat het communisme in Tsjecho-Slowakije op zijn einde liep (1989). Nadien werd hij lid van de socialistische partij, de opvolger van de communistische partij, om daarna eind jaren 90 zijn eigen partij op te richten. Nu kan hij als lid van SMER getypeerd worden als een links-populistische nationalist."
"Eigenlijk is Fico al meer dan 20 jaar een centrale figuur in de Slovaakse politiek. Hij is dan ook al aan zijn 4e ambtstermijn bezig. Enkele jaren geleden moest hij nog ontslag nemen, na de moord op de onderzoekjournalist Ján Kuciak en zijn vriendin. Kuciak onderzocht op dat moment de banden tussen de politieke elite en de maffia."
Pacificatie of doorduwen?
Na de aanslag wezen aanhangers van de premier al snel naar de "liberale" media en leden van de oppositie. Die twee groepen zouden een "sfeer van haat" hebben gecreëerd in Slovakije.
In een reactie na de aanslag waarschuwde de minister van Binnenlandse Zaken Matúš Šutaj Eštok dat Slovakije op de rand van een burgeroorlog staat. "Er is heel wat publiek protest en dat kan snel uit de hand lopen", waarschuwt Balliauw. "Het is wel belangrijk om aan te geven dat de aanslag niet tijdens die protesten plaatsvond. In Handlová stonden enkele mensen die de premier gewoon de hand wilden schudden. De dader zou ook een 'lone wolf' zijn, geen lid van een grotere beweging."
"De regering lijkt momenteel in te zetten op pacificatie, maar de vraag is hoe het nu verder gaat. Dringt het besef door dat de situatie uit de hand aan het lopen is? Of zal de regering de aanslag gebruiken om een paar maatregelen snel door te voeren? Zo zijn er plannen om een Slovaakse variant op de wet tegen 'foreign agents' (zoals onlangs in Georgië is ingevoerd, nvdr.) op tafel te leggen."