Spanje wil definitief afrekenen met Franco. En daarvoor staat het land een heus titanenwerk te wachten

De basiliek van de Vallei der Gevallenen is gigantisch: 260 meter op 22 meter uitgehouwen in een rots. Het duurde maar liefst achttien jaar voor het in 1959 klaar was. De Spaanse junta onder leiding van Francisco Franco, wilde zo de spons halen over de wreedheden tijdens de Spaanse burgeroorlog. De basiliek moest een eerbetoon worden aan de overwinnaar, maar ook een plaats van verzoening voor de gevallenen aan beide kanten van de strijd.

Dat was het officieel toch. De Vallei der Gevallenen, ingezegend tot basiliek door paus Johannes XXIII, was vooral een monument ter ere van de Franco’s fascisten en het nationaal­katholicisme dat met harde hand regeerde. Hoe oprecht de erkenning voor de tegenpartij was, bleek uit het feit dat zowat 20.000 Republikeinse dwangarbeiders werden ingezet bij de bouw, van wie velen stierven.

In het mausoleum, waar het graf van Franco de belangrijkste plaats inneemt, liggen meer dan 30.000 lichamen begraven. Een deel ervan zijn Republikeinse strijders, van wie bewezen was dat ze katholiek waren. Niet dat ze met respect behandeld werden. De junta liet ze kriskras in Spanje opgraven zonder verwittiging van de familie en stopte de lichamen in de zijbeuken omdat het mausoleum gevuld moest worden.

Toen Franco op 20 november 1975 op 82-jarige leeftijd stierf, brokkelde de dictatuur snel af. En werden de sporen van “de leider van Spanje bij gratie gods” gewist. Tien jaar later waren de meeste straatnamen die verwezen naar de donkere tijden verdwenen en werd het laatste Franco-standbeeld in Madrid van zijn sokkel ­gehaald. Maar echt afgerekend met het verleden heeft Spanje nooit. Vooral de Vallei der ­Gevallenen, op 50 kilometer van Madrid, bleef een pijnlijke herinnering, en een twistpunt. Zolang het graf van Franco er is, kan het geen echt monument van verzoening worden. Hoewel het al tien jaar ver­boden is om Franco’s dood er te herdenken, is het op 20 november steevast een trefpunt van extreemrechts.

Maar het lichaam opgraven, dat zag de katholieke Partido Popular nooit zitten. Ze vreesde een te eenzijdige socialistische herschrijving van de Spaanse geschiedenis en benadrukte dat de “communisten en anarchisten in de Burgeroorlog” ook massamoorden hadden begaan. Maar ook omdat de oprichter van de partij ooit nog minister was onder de dictator. Vorig jaar nog weigerde de toenmalige premier Rajoy om de stoffelijke resten te verwijderen, hoewel 198 van de 350 parlementsleden vroegen om dat te doen. De nieuwe ­socialistische premier Pedro Sanchez wil die vraag nu wel inwilligen en heeft er een meerderheid voor. De Partido Popular reageerde al fel en beschuldigde de socialisten ervan een “culturele oorlog” te ontketenen.

Anonieme graven

Sinds april wordt er gewerkt in de basiliek door ingenieurs die de stabiliteit van de constructie onderzoeken. Met het oog op opgraving. Niet van Franco, maar van Manuel en Antonio Lapena die in de begindagen van de Burgeroorlog werden geëxecuteerd. De lichamen werden later uit hun graf gehaald en naar de Vallei ­gebracht. Na een jarenlange ­juridische strijd tegen de abt van het Benedictijnenklooster dat over de basiliek waakt, won de familie het recht de resten te laten opgraven. Het zal een lange zoektocht worden. Slechts twee graven dragen een naam, dat van Franco en van José Antonio Primo de Rivera, de oprichter van de Falangistische partij. Om van de Vallei der Gevallenen een echt herdenkingsmonument te maken, zouden niet alleen die twee graven moeten verdwijnen, maar ook de 30.000 anonieme doden een naam moeten krijgen.