Koningin Elisabethwedstrijd: hoe aartsmoeilijk is het om de beste violist(e) te kiezen?

Maandag viel een jurylid uit zijn rol in Bozar. Nadat de Belgische Sylvia Huang de laatste noot van haar Dvorak-concerto had gespeeld klapte Vadim Repin in zijn handen, samen met de hele zaal. Juryleden worden niet geacht hun voor- en afkeur te tonen in de zaal. Ze zetten dan ook hun beste pokerfaces op. Vadim Repin is niet de eerste de beste. Precies 30 jaar geleden won hij zelf de Koningin Elisabethwedstrijd en daarna werd hij een van de beroemdste violisten van de planeet.

Wie zit er zoal in de jury? Voor de finale zijn dat twaalf mensen uit alle windstreken, van Bolivië over Rusland tot Korea: ofwel docenten viool of zeer ervaren uitvoerende muzikanten. Enkelen hebben ooit zelf deelgenomen aan de Koningin Elisabethwedstrijd.

De procedure is als volgt: elk jurylid geeft punten aan elk van de twaalf finalisten. Van elke violist wordt de hoogste en de laagste quotering geschrapt. "Je krijgt dan een soort van gemiddelde en dat geeft wel het risico dat je een soort grijze muis als winnaar zou kunnen krijgen in plaats van de echte grote muzikale persoonlijkheid,” is de persoonlijke bedenking van Canvas-commentator Wolfgang Heiremans. Tenzij er ex-aequo’s zijn (gelijke stand) wordt er zelfs niet gediscussieerd of gedelibereerd. 

Na tientallen jaren trouwe dienst is Arie Van Lysebeth met pensioen als juryvoorzitter, het dertiende lid van de jury zonder stemrecht. Hij werd opgevolgd door Gilles Ledure. Die leest vanavond laat de namen van de eerste zes voor, de zes “laureaten” met als laatste dé winnaar (25.000 euro en vier jaar lang mogen spelen op een Stradivarius). De zes anderen worden niet gerangschikt.

Lees verder onder de foto:

Een juryrapport met uitleg en motivering, zoals bijvoorbeeld bij boekenprijzen, is er niet.  Wij, stervelingen, hebben dus het raden naar het waarom. De violisten hebben wel de mogelijkheid om met de jury te spreken over hun prestaties.

Oordelen in een muziekwedstrijd is geen exacte wetenschap, maar de wijze juryleden gooien er uiteraard niet met hun pet naar. De hele week al zie je ze supergeconcentreerd luisteren en noteren. De vraag van één miljoen: wat zijn hun criteria?

Er zijn om te beginnen allerlei technische toetsstenen. Speelt de violist(e) wat er staat? Houdt zij of hij rekening met de aanwijzingen van de componist? De jury heeft de partituren (de geschreven muziek) bij de hand om te controleren. Voorts: komen alle snelle, moeilijke, virtuoze passages er zonder haperen uit? Zit de toonhoogte goed? De voorbije week waren af en toe “intonatieproblemen” te horen, een chique term om te zeggen dat het vals klinkt. Speelt de violist mooi samen met het orkest, zonder te hollen of te slepen? 

Het verplichte werk “Fidl” van de Finse hedendaagse Kimmo Hakola is een lakmoesproef en biedt de jury vergelijkingsmateriaal. Dat stuk is helemaal nieuw en onbekend en de finalisten krijgen één week om het in te studeren. Dat de Amerikaan Stephen Kim “Fidl” na amper zeven dagen  volledig uit het hoofd speelde, zal hem ook zeker punten opleveren. Hij was de enige. De zelf gekozen concerto’s spelen alle kandidaten sowieso zonder blad. Niet te onderschatten: het gaat telkens om een half uur tot drie kwartier uit je geheugen putten. 

Veel finalisten hebben Aziatische wortels en vroeger werd wel eens gezegd dat  Aziatische musici technisch geweldig goed zijn, maar weinig diepgang of karakter lieten zien. Dat klopt al lang niet meer, blijkt uit de passie en de poëzie die deze week van het podium straalden.

Als een violist(e) het technisch helemaal goed doet, is hij of zij daarom nog geen winnaar. “Het is niet zoals de honderd meter lopen en als eerste over de meet komen,” zegt Wolfgang Heiremans.

Er zijn nog andere kwaliteiten nodig en die zijn soms moeilijker te definiëren. Persoonlijkheid, présence, een eigen stem, een frisse interpretatie... 

Commentatoren gebruiken al eens woorden als “kleurrijk” en “warm”: termen die zelfs bij andere zintuigen dan het gehoor horen!

Een winnaar laat een mooie, diepe, volle, zachte dan wel krachtige toon klinken, bijvoorbeeld, maar dat is ook afhankelijk van de viool die je bespeelt. Wonderlijk hoe anders al die eeuwenoude instrumenten tot ons spreken. 

Je inleven in het stuk is een must. De Roemeense Cristina Goicea speelde het concerto van Sjostakovitsj verbluffend, maar commentator (en jurylid in de eerste ronde) Shirly Laub merkte op dat dit muziek over wanhoop is, en dat ze die emotie toch niet hoorde weerklinken.

Een winnaar moet in elk geval beroeren en uiteraard een gevoelige snaar (!)  raken bij het publiek. Wolfgang Heiremans schreef op Canvas.be dat hij “tranen in de ogen kreeg” van het spel van Seiji Okamoto; Herman van Veen was “ontroerd” door Sylvia Huang. Recht naar het hart is bingo. 

De keuze van het concerto kan ook een rol spelen. Nog nooit heeft iemand gewonnen met dat van Dvorak, waar Sylvia Huang voor koos, of dat van Beethoven, zo glashelder gebracht door de Hongaarse Julia Pusker. Met Brahms, Sibelius, Sjostakovitsj wél.  Hoe dan ook is het zaak om een stuk te kiezen dat je past als een handschoen, waarin je al je  kwaliteiten kan laten zien. 

Lees verder onder de foto:

Je uiterlijke verschijning is van belang. Als orkesten audities organiseren, dan spelen de kandidaten soms achter een scherm, opdat de jury niet met de ogen maar enkel met de oren zou beslissen. In de Koningin Elisabethwedstrijd is dat natuurlijk niet zo. Daar zou op tv niet veel volk naar kijken! 

Hoe iemand op het podium stapt, hoe zij of hij groet, hoe de interactie verloopt met de dirigent, het orkest, het publiek: dat speelt allemaal mee. Seiji Okamoto heeft een permanente glimlach op zijn gezicht; Cristina Goicea trekt soms gekke bekken, bij Luke Hsu hadden we het raden naar zijn gezichtsuitdrukking, want er hing een grote bles in de weg. Timothy Chooi was de beweeglijkste tot nu toe.

Ook over wat ze aantrekken denken violisten na. De Roemeense Goicea had voor de sombere Sjostakovitsj speciaal een zwarte japon uitgekozen. We zagen voorts al oranje, rode, paarse, groene en nachtblauwe jurken, en voor de mannen donkere pakken en hagelwitte hemdsmouwen.

De meeste juryleden - sommigen waren hier alleen aanwezig tijdens de finaleronde - hebben natuurlijk ook de eerdere optredens van de violisten gezien, solo, met piano en met orkest. Ze hebben hun cv’s gelezen en gezien of iemand al eerdere wedstrijden won. Maar de puntenteller staat wel op nul, bij de start van de finale. Ze zijn alle twaalf gelijk.

De mening van een jurylid kan gekleurd door zijn of haar achtergrond. Amerikanen en Aziaten hebben een andere smaak dan Europeanen, stipte Shirly Laub aan op Canvas. Gelukkig zit de hele wereld samengebald in de jury.

Lees verder onder de foto:

De keuze is altijd subjectief. Muzikanten brengen hun karakter mee; de ene is introverter dan de andere. Wat is beter? Wellicht is het ene jurylid ook introverter dan het andere. Onderschat de psychologie niet. De onbenoembare X-factor die voor iedereen verschillend is.

Andreas Moulin, een van “de zes”, zes jonge violisten die de wedstrijd voor Canvas volgen, schreef in een blog: er is niet zoiets als dé universele winnaar; er is er een voor elk van ons. “Die ene klik die u plots voelt bij een uitvoering, dat moment dat u uzelf betrapt op een glimlachje of een traan, of op een koude rilling, een moment van extase, een moment dat een plotse herinnering oproept van een goed verleden…” Dat geldt ook voor de jury, neem ik aan.

Wat ook een rol speelt, spijtig genoeg, is de volgorde van optreden. Diegenen die in het begin van de week hebben gespeeld winnen minder vaak, blijkt uit de statistieken. Sylvia Huang speelde op maandag … en de jury heeft intussen al zoveel uren andere muziek van andere violisten gehoord.

Het is dus “de kunst van het afwegen”, zoals Laura De Bruyn, een andere violiste van “de zes” het noemt. En dat kan alle richtingen uitgaan. Je moet er maar eens de commentaren van de “twitterjury” van luisteraars en kijkers thuis en in de zaal op nalezen (#violin2019): zoveel hoofden zoveel zinnen. 

Het Russische jurylid Natalia Prischepenko gaf aan “De zes” een inkijkje in haar werk: “Mijn hoofd ontploft,” zei ze eerlijk, na het beluisteren van zoveel muziek. “Maar ik wil altijd het beste voor elke violist, als was het mijn kind. En ach, die foutjes hier en daar, daar gaat het niet om, als het muzikale verhaal maar goed zit.”

Twaalf arme, vermoeide finalisten worden dus langs vele meetlatten gelegd. En vanavond laat is de maat genomen.  Als Sylvia Huang zou winnen, dan is dat een primeur.

Nog nooit heeft een Belgische violist(e), pianist(e), cellist(e) of zanger(es) de Koningin Elisabethwedstrijd gewonnen. Wel twee Belgische componisten, toen er nog een wedstrijd voor compositie bestond: Albert Delvaux in 1961 en Piet Swerts in 1993. Violisten Lorenzo Gatto en Yossif Ivanov haalden wel een prachtige tweede plaats in 2009 en 2005. 

Wie er ook wint, het is al een mooie week geweest, met heel verscheiden muzikanten, een straf orkest (vier uur repeteren en drie uur concerteren per dag!), boeiende commentaren op tv, radio en online en muziek die ontroert, doet huiveren of doet lachen. Luister maar eens naar dat verplichte werk “Fidl” vanavond, dat doet denken aan Tom en Jerry, er zit een passage in die klinkt als Bonanza en op een gegeven moment stampen violist en orkestleden met hun voeten. De Koningin Elisabethwedstrijd saai? 

Bekijk hier archiefbeelden van de Koningin Elisabethwedstrijd voor viool, van 1951 tot 1997: