Gastcolumn - Islamisme redt het niet zonder Volkswagen

De twintigste eeuw is de bloedigste eeuw uit de wereldgeschiedenis. Dat geweld komt voornamelijk op het conto van twee grote ideologieën: het marxisme en het nationaalsocialisme. Van deze twee heeft het marxisme verreweg het grootste aantal doden veroorzaakt. Aan de handen van Stalin, Tito, Pol Pot en voorzitter Mao kleeft het bloed van minstens 100 miljoen mensen. En bleef het bloedbad beperkt dan wisten figuren zoals Honecker, Castro en Chavéz nog wel hun land volledig te verwoesten. Het nationaalsocialisme blijft met 50 miljoen in aantal achter. Maar Hitler veroorzaakte de Tweede Wereldoorlog en organiseerde de Holocaust, de industriële moord op de Europese Joden.

Deze weinig opwekkende constateringen roepen vragen op. Waarom lieten mensen zich meeslepen door de 'totalitaire verleiding' van deze ideologieën? Waarom waren deze ideologieën zo gewelddadig? Kan zo iets weer gebeuren?

Marxisme en nazisme lijken nogal op elkaar. Allebei meenden ze een wetenschappelijke basis te hebben. Stalin wist zeker dat de geschiedenis zich voortbewoog langs zelf bedachte economische wetten, Hitler geloofde in biologische wetten. Op basis van deze pseudo-wetenschappelijke inzichten concludeerden zij dat hun politieke inzichten onfeilbaar waren. Of zoals de Oost-Duitsers in een mooi lied zongen: 'Die Partei hat immer recht'. Oppositie was daarom niet alleen overbodig, maar eigenlijk ook crimineel.

Steekje los

Ze dachten allebei dat ze op korte termijn het paradijs op aarde zouden scheppen: een harmonieuze samenleving met een totale beheersing van alle facetten van het menselijk bestaan. Om het aantrekkelijk te maken beloofden ze ook nog materiële overvloed. Dat leek ze ook nog te lukken. Stalins planeconomie leek van Rusland een modern land te maken. Hitler bracht volledige werkgelegenheid en gaf de volksgenoten prachtige cadeautjes zoals vakantiereizen, een radio en natuurlijk de Volkswagen. Dat stond natuurlijk in schril contrast met de democratische landen die in deze jaren geteisterd werden door massawerkloosheid en politieke chaos. 

De extreme gewelddadigheid van deze ideologieën wordt vaak verklaard met de persoonlijkheid van de grote leider. Was het maar zo gemakkelijk! Natuurlijk was er aan Stalin en Hitler een steekje los, maar dat geldt voor vrijwel alle prominente politici, grote ondernemers of bekende kunstenaars. 

De verklaring voor de extreme gewelddadigheid kunnen we beter zoeken in de ideologie zelf. Het idee dat je niet alleen de waarheid in pacht hebt, maar ook nog het aardse paradijs onder handbereik hebt, is een dodelijk mengsel. Deze twee elementen vormen samen de 'totalitaire verleiding'. De ideologie is een vrijbrief voor het gebruik van geweld. Immers wanneer het heil van de mensheid voor het grijpen ligt, dan is het verleidelijk om geweld te gebruiken en tegenstanders uit de weg te ruimen. Sterker nog: uit naam van het hogere doel ben je wel moreel verplicht om geweld te gebruiken. En zo geschiedde. Zoals iemand ooit opmerkte: 'De weg naar Utopia is makkelijk te vinden, die is namelijk goed gemarkeerd met ruïnes en stapels lijken.'

Terroristisch tussenjaar

Is de 'totalitaire verleiding' na de ondergang van Hitler in 1945 en de Sovjet-Unie in 1991 voorgoed verdwenen? Gezien de puinhopen die deze regimes achterlieten, hebben de meeste mensen wel genoeg van grootse ideeën. Onze eigen Rutte gelooft niet in 'alomvattende blauwdrukken'. Gelukkig maar, want niets is zo gevaarlijk als politici met een blauwdruk. Hoe nauwkeuriger hun plannen voor de toekomst, des te groter de ravage is die deze politici aanrichten. Adolf Hitler en Mein Kampf zijn daarvan het beste voorbeeld.

Maar de valse profeten zijn nog steeds onder ons. Volgens de Duitse historicus Hans-Ulrich Wehler is het islamisme vergelijkbaar met communisme en nazisme. Het islamisme, zoals bijvoorbeeld van IS, oefent inderdaad een 'totalitaire verleiding' uit. Het islamisme heeft immers ook de waarheid in pacht. Geen wetenschappelijke theorie, maar iets nog veel mooiers: een Heilig Boek. Daarom is bij veel aanhangers ook de bereidheid tot geweld hoog. Islamisten zijn niet alleen verantwoordelijk voor talloze terroristische aanslagen, maar veroorzaken zelfs complete burgeroorlogen.

Maar er is een essentieel verschil tussen het islamisme en de voorgangers. De aantrekkingskracht is toch aanzienlijk kleiner dan die van marxisme en nazisme, ook al nemen West-Europese jongelui graag een terroristisch tussenjaar. Dat komt doordat het islamisme geen economisch succesverhaal te vertellen heeft. Het islamisme is namelijk geboren uit de terminale crisis van de Arabische wereld. Het enige gebied ter wereld dat - aldus de VN - economisch en sociaal achteruitgaat. Wat ten ene male ontbreekt is een geloofwaardige belofte van welvaart en een stralende toekomst. Wie de massa's echt achter zich wil krijgen, zal ze welvaart moeten bieden. Zonder een islamistische Volkswagen is deze ideologie op de lange termijn ten dode opgeschreven. Gelukkig maar.

^{Willem Melching is als historicus verbonden aan de UvA
en deze maand gastcolumnist.}