Grande dame van de Duitse stabiliteitspolitiek wiebelt plots aan de rand van het ravijn

Het was een uur nadat de FDP de Jamaicaanse droom had doorgeprikt. Merkel verscheen voor de microfoon, ze zag grauw. 'We hebben alles geprobeerd', zei ze. Ze beloofde als zittende bondskanselier het land 'ook door deze moeilijke weken te voeren'. De regeringsverantwoordelijkheid wil ze nog steeds op zich nemen, kondigde ze maandagmiddag aan.

Merkel gedraagt zich zoals de wereld van haar gewend is: als een ervaren staatsvrouw. Maar haar invloed op de loop der dingen is sinds vandaag beperkt. De grande dame van de stabiliteitspolitiek staat plots te wiebelen aan de rand van een ravijn.

Haar land wiebelt mee, met grote ogen van angst. Want Duitsland beleeft een politieke crisis die haar gelijke niet kent. Ze zijn hier sinds 1949 gewend dat formaties politieke duetten zijn, gezongen door twee partijen op zoek naar harmonie.

Nu duurt het in elk geval nog twee maanden, waarschijnlijk langer, voor er een nieuwe regering is, voor welke optie het land ook kiest. Voor de EU is zo'n dolend Duitsland slecht nieuws - net nu de Brexit-gesprekken hun kookpunt naderen, en Macrons ambitieus uitgestoken hand aan de grens hangt te verleppen. En aan de overkant van de oceaan rommelt Trump.

Door uit de formatie te stappen heeft FDP-chef Christian Lindner (38) Merkel en Duitsland pootje gehaakt. Dat had niemand verwacht van de lijsttrekker die tijdens de campagne zo veel energie en dadendrang uitstraalde dat Merkel en Schulz in zijn nabijheid soms verbleekten tot de grumpy old men uit de Muppetshow.

Europa haalde opgelucht adem toen de Duitse verkiezingsuitslag bekend werd. Nog vier jaar Merkel, vier jaar stabiliteit en voorspelbaarheid, daarop hadden de meeste West-Europese regeringsleiders gehoopt. De Duitsers zelf waren vooral geschokt over de 94 zetels voor de rechts-nationalistische AfD.

Die angst voor de AfD hielp in eerste instantie bij het samenbrengen van de inhoudelijk ver van elkaar verwijderde Jamaica-partijen. Toen op de dag na de verkiezingen duidelijk werd dat zwart-geel-groen de enig mogelijke meerderheidscoalitie was, sputterde Lindner tegen. Het stond niet vast dat zijn partij ging regeren, liet hij weten. Maar bij het eerste telefoontje van Merkel ging hij overstag.

Dat de formatie inhoudelijk ingewikkeld zou worden stond vooraf vast. Toch begonnen alle vier de partijen ogenschijnlijk vol goede moed aan de onderhandelingen. En in de eerste weken leek het niet de FDP, maar waren het vooral de Groenen en de CSU die de indruk wekten hun huid duur te willen verkopen.

De rechts- en linksbuiten aan de formatietafel uitten hun ongenoegen over elkaar via de media, waardoor bijna iedereen dacht dat de moeilijkheden zich vooral tussen deze twee partijen afspeelden.

Natuurlijk hebben die klikspanen van de CSU en de Groenen ook bijgedragen aan de Jamaicaanse miskraam. En ook het veel bekritiseerde gebrek aan visie bij Angela Merkel heeft de onderhandelingen geen goed gedaan. Maar de sleutelrol speelde de FDP.

Achteraf lijkt het erop dat de FDP de Jamaica-coalitie nooit écht heeft gewild. Hoe dichter de andere partijen vorige week bij elkaar kwamen en hoe concreter de blauwdruk van de samenwerking werd, des te harder Lindner en de zijnen zich opstelden in de onderhandelingen.

Het sleutelmoment zou zich in de nacht van vrijdag of zaterdag hebben afgespeeld. Het was het moment waarop CSU-voorzitter Seehofer de indruk wekte dat zijn partij de Groenen tegemoet wilde komen in het gezinsherenigingsvraagstuk - eindelijk beweging op het grootste knelpuntdossier. De Groenen eisen dat recht ook op voor de mensen die niet als politiek vervolgde, maar onder een speciale regeling voor oorlogsvluchtelingen in Duitsland verblijven. Dat recht is tot mei 2018 opgeschort. CSU en FDP wilden dat verder opschorten of helemaal afschaffen.

Toen Seehofer leek te bewegen, nam Christian Lindner het woord. Hij verweet zijn CSU-collega 'zomaar om te vallen' en bleef zelf de harde lijn verdedigen: geen gezinshereniging voor deze groep. Hetzelfde deed hij toen de Groenen en de CSU elkaar bijna hadden gevonden in een voor beiden acceptabele beperking van de CO2-uitstoot door kolencentrales. Opeens vond de FDP die compromisnorm toch te ambitieus.

Waarom? 'Het is beter om niet te regeren dan om verkeerd te regeren', luidde de uitleg in Lindners roemruchte onelinerstijl. Uit het door de vier partijen opgestelde document sprak volgens hem geen vertrouwensbasis voor een goede samenwerking.

Op de inhoud kán het bijna niet stukgelopen zijn. Want de belangrijkste eisen van de FDP waren bijna allemaal ingewilligd: de solidariteitsbelasting zou binnen vier jaar worden afgeschaft, er waren miljarden voor de modernisering van de digitale infrastructuur, de plannen voor een langduriger opslag van telefoongegevens waren van de baan en Duitslands Europapolitiek was niet té ambitieus.

Angst is de meest logische verklaring voor de terugtrekking van de liberalen. Als de FDP over vier jaar net als in 2013 de kiesdrempel mist, is het over en uit met de partij. Dat weet Lindner.

Waarschijnlijk is hij bang afgerekend te worden op de deelname aan een compromissenkabinet, een regering die een beetje groen wil zijn, een beetje rechts, een beetje beschermheer van het klimaat, maar ook een beetje van de auto-industrie. Het is veel comfortabeler om zo'n kabinet vanuit de oppositie aan te vallen.

Alleen: dat kabinet komt er nu niet. En bij eventuele nieuwe verkiezingen kunnen de liberalen ook worden afgestraft voor het ten grave dragen van Jamaica. Christian Lindner heeft een grote gok genomen.

Merkel manoeuvreert zich klem met kabinetsformatie

Een minderheidscoalitie van de CDU en de Groenen kan een interessant experiment in dualisme zijn.