Direct naar artikelinhoud
Interview

Filosoof Ramin Jahanbegloo: "De islam is deel van het Europese cultuurgoed"

Filosoof Ramin Jahanbegloo: "De islam is deel van het Europese cultuurgoed"
Beeld vivek singh

De in Iran geboren filosoof Ramin Jahanbegloo ziet de Europese beschaving afkalven. Een paar decennia geleden was er hoop. Nu zijn de Europeanen niet meer geïnteresseerd in hun eigen geschiedenis en in elkaar, stelt hij. Deel 12 van een serie waarin niet-Europeanen hun visie geven op Europa en de EU.

Alles aan Ramin Jahanbegloo is groot: zijn handen, zijn hoofd, zijn gastvrijheid, zijn woorden, zijn gedachten. Het grappige is dat veel van de gebonden boeken van de Iraans-Canadese filosoof juist zo’n ongebruikelijk klein formaat hebben, alsof ze te heet zijn gewassen.

Een daarvan is ‘Time will say nothing’, een verslag van zijn vier maanden geïsoleerde opsluiting in de beruchte Evin-gevangenis in Teheran in 2006. Volgens de op drijfzand gebaseerde aanklacht van toen zou hij een spion zijn en de Amerikanen willen helpen om het Iraanse regime middels een ‘fluwelen revolutie’ omver te werpen. Na grote internationale druk kwam hij op borgtocht vrij.

In Iran vertoont hij zich niet meer. Hij verdeelt zijn tijd tussen zijn twee woon- en werkplaatsen New Delhi en Toronto.

Jahanbegloo is somber over de toestand in de wereld, blijkt uit zijn vorig jaar verschenen ‘The Decline of Civilization’, het verval van de beschaving. Het humanisme bevindt zich op een hellend vlak, begrip voor andere culturen neemt af, empathie is een eigenschap die weinig aardbewoners meer kunnen opbrengen. De filosoof vraagt nieuwe aandacht voor de waarden van zijn grote held Mahatma Gandhi en van de Indiase ‘homo universalis’ Rabindranath Tagore, in 1913 de eerste niet-Europese winnaar van de Nobelprijs voor literatuur.

Hoewel de beschavingscrisis een mondiaal karakter heeft, ontsnappen ook Europa en de EU niet aan het strenge vonnis van Jahanbegloo. “Je kunt vandaag de dag moeilijk spreken van een gemeenschappelijk Europees bewustzijn”, zegt hij onder de buitenventilatoren van het India International Centre, een club voor intellectuelen, diplomaten en kunstenaars in hartje Delhi.

Nihilistische visie

“Ik denk niet dat een stelletje technocraten in Brussel de diepe spirituele problemen van Europa kan oplossen. Het beste voorbeeld van die afwezigheid van een cultureel Europees bewustzijn is het feit dat zoveel jonge Europeanen zich aansluiten bij jihadistische groeperingen. Die jongeren zijn geboren in Europa en sluiten zich aan bij de fanatiekste clubs die je kunt bedenken, met een nihilistische visie op de samenleving. Kennelijk kan een Europese gemeenschappelijkheid dat niet voorkomen.

“De islam is niet de enige reden daarvoor. Het Europese bewustzijn is er niet in geslaagd de derde of vierde generatie migranten te integreren. Wat betekent het om Europeaan te zijn? Zelfs de Franse president Macron wil Europa alleen maar economisch en politiek redden, maar niet cultureel.

Vandaag de dag schilderen de Grieken bondskanselier Merkel af als een Hitler

“Toen ik in Frankrijk woonde, bestond dat idee van een Europees burgerschap nog, in culturele zin. Als ik met mijn Franse klasgenoten over Europa sprak, hadden we het over Karl Marx, Goethe, Hugo, Sartre of Camus. Er was een gemeenschappelijk idee van Europa. Vandaag de dag schilderen de Grieken bondskanselier Merkel af als een Hitler. Die eenheid is er niet meer. We zien een soort nationalisme zoals we dat aan het begin van de twintigste eeuw hebben gezien.

“Europa heeft een intercultureel burgerschap nodig, niet te verwarren met multicultureel: dat laatste is een ensemble van identiteiten die in vrede naast elkaar leven, al is zelfs dat vandaag niet meer het geval. Met dat interculturele burgerschap praat ik niet over paspoorten, maar over ideeën, over cultuurgoed. Een nieuwe generatie Europeanen moet die nalatenschap, dat cultuurgoed voeden.

“Nu investeert Europa vooral in economie en politiek. Terwijl IS’ers geen terroristen worden vanuit armoede, maar door een gebrek aan identiteit. Een ander voorbeeld: het Erasmus-programma (populaire EU-beurzen voor studies in het buitenland, red.). Ik heb Erasmus-studenten onderwezen in Spanje. Vraag hun wie Erasmus was. Dat weten ze niet. Ooit iets van gelezen? Nee, nooit. Erasmus is nog steeds een van de belangrijkste denkers van de wereld, en ze weten niets van hem. Mensen leren Duits bij het Goethe-instituut zonder Goethe te lezen.

Plato en Aristoteles

“Al die politici en economen die zich met Griekenland hebben bemoeid… hoeveel van hen hebben Plato en Aristoteles gelezen? Als je iets met elkaar wilt delen, moet je de tijd nemen om elkaar te begrijpen.

“Grote en creatieve geesten zouden de Europese instituties moeten bevolken. Er was een tijd dat de Franse minister van cultuur André Malraux was (in de jaren zestig, red.). Een groot denker en schrijver. En kijk nu eens.

“Er zou een gemeenschappelijk Europees onderwijsprogramma moeten komen. Dat moet een weerslag zijn van de gemeenschappelijke Europese geschiedenis, met alle hoogte- en dieptepunten. Anders betekent Europa niets en wordt het een continent van verschillende culturen zonder dialoog.

“Het Europese erfgoed is: Athene, Jeruzalem, Rome, maar ook Córdoba, waar eeuwenlang een islamitische cultuur was. Europeanen zien die cultuur als iets van buiten, maar die speelde een belangrijke rol in Europa. Je had destijds een dialoog tussen de islamitische denker Averroes en Maimonides, een Joodse filosoof. Veel Griekse geschriften zijn via het Arabisch naar het Latijn vertaald. Hoeveel Europeanen weten dat? Omdat ze dat niet weten, komt het populisme bovendrijven.

Tekst loopt verder onder de foto

Plato en Aristoteles
Beeld vivek singh

“Onder het islamitische bestuur in Andalusië leefden Joden, christenen en moslims samen. En niet zomaar samenleven in de multiculturele betekenis van het woord, want ze hadden interactie met elkaar, het was een culturele en intellectuele samensmelting. Uiteindelijk leidde dat tot de Renaissance. De islam is onderdeel van het Europese cultuurgoed. We kunnen moslims niet alleen maar beschouwen als migranten in Europa, een zogenaamd nieuw fenomeen. Dat is gewoon niet waar.

Humanistisch secularisme

“Europa moet ook nadenken over een nieuwe vorm van secularisme. Lange tijd zijn de vormen van humanistisch secularisme genegeerd, zoals die hier in India bestaan. Daarin heb je geen Anglo-Amerikaanse scheidingsmuur tussen kerk en staat, en zeker niet het Franse laïcité (laïcisme), met een totaalverbod op religieuze uitingen in de publieke ruimte.

“Bij een humanistisch secularisme vertegenwoordigt de staat geen enkele religie, maar religie heeft wel een plek in het openbare leven. Er is geen plaats voor dogmatisme of fanatisme, maar gelovigen kunnen wel de humanistische waarden van hun religie inbrengen in de maatschappij. Iedereen voelt zich daarbij op z’n gemak. Die dialoog tussen religies is in de meeste Europese landen geheel afwezig. Kijk naar India: ze kunnen hier een hindoe-president hebben en een premier die sikh is, zoals de afgelopen jaren het geval was. Natuurlijk is er veel aan het veranderen in India en er zijn problemen, maar de grondwet blijft dezelfde. Bij een islamitische president hoef je niet meteen te vrezen dat die de Koran gaat opleggen. Die vrees bestaat in Nederland, toch? Daar denkt men: als een moslim premier wordt, zet die overal moskeeën neer en gaat die de islamitische cultuur promoten, ten koste van de christelijke. Met een volwassen secularisme is die vrees onterecht.

“Wat is democratie? Dat is niet alleen maar een geheel van burgers die eens in de zoveel tijd hun stem uitbrengen. Democratie heeft burgerbewustzijn nodig. Je moet weten waarom je samen een boot bouwt waarop iedereen mag meevaren, ongeacht kleur of religie. Democratie is de modus om samen te leven, als een lerende maatschappij, waarin iedereen zich ervan bewust is waarom je die samenleving met elkaar deelt. Dat vereist een actief burgerschap.

“Referenda zijn geen oplossing. Zolang je dat burgerbewustzijn niet hebt, weten mensen niet waarom ze betrokken moeten zijn bij de politiek. Er is geen democratische passie meer onder de Europeanen. Die zijn ze kwijtgeraakt. Daardoor worden die referenda een speelbal van primaire emoties.

“Ik zeg niet dat er geen emoties mogen zijn rond verkiezingen, ik zeg dat de culturele elites de taak hebben de democratische passies weer tot leven te wekken en de populistische emoties af te zwakken. De enige manier om die te bestrijden, is met cultuur.

Dertig jaar geleden was er een gemeenschappelijk Europa

“Europa moet zichzelf opnieuw onderwijzen. Dat kunnen Europeanen moeilijk accepteren, want ze zien zichzelf als de slimste, hoogst opgeleide mensen van de wereld. Dat is helaas niet waar.

“Door die afwezigheid van democratische passie en het negeren van hun humanistische cultuurgoed kunnen ze ook de rest van de wereld niet meer verlichten en zijn ze hun beschavingsmissie kwijtgeraakt. Wat je dan krijgt, is een betekenisloos Europa zonder stem, een Europa dat in zijn eigen onzekerheid en onwetendheid zal sterven.”

Wat is het eerste dat in u opkomt als u denkt aan Europa?

“Het culturele Europa. Ik groeide op als Iraniër met dat cultuurgoed. Toen ik in 1974 in Frankrijk ging wonen en rondreisde, was Europa voor mij vooral een culturele eenheid, meer dan economisch of politiek. Dus bij Europa denk ik aan Victor Hugo, Goethe, Spinoza, maar ook aan de slechte kanten: de twee wereldoorlogen, het nazisme, de Holocaust.”

Wat is het eerste dat in u opkomt als u denkt aan de Europese Unie?

“Hangt er vanaf over welke periode het gaat. Ik was 30 jaar geleden optimistischer over de EU, levend in Frankrijk. Ik had het gevoel dat de EU de mensen bijeenbracht, grenzen weghaalde en de nationalistische mentaliteit indamde. De afgelopen tien jaar ben ik pessimistischer geworden.”

Zijn de Europese waarden over mensenrechten en democratie universeel?

“Sommige waarden die in Europa in de 17de en 18de eeuw zijn geboren, wel. Maar ze blijven alleen universeel als we hun achtergrond begrijpen. Europeanen hebben die waarden niet vanuit het niets bedacht. Die zijn langzaam gegroeid, onder de invloed van veel niet-Europese culturen.”

Europa leert anderen altijd de les, wat kan Europa leren van India?

“Empathie. In oosterse culturen is een poging gedaan mensen van verschillende culturen, religies, talen en achtergronden vreedzaam samen te laten leven. Vroeger was Europa een boodschapper van geweldloosheid, bij afschaffing van de doodstraf bijvoorbeeld. Nu moet Europa die geweldloosheid van anderen leren, inclusief India. Ook van de islamitische cultuur. De islam is niet alleen maar terrorisme en jihad, er is ook islamitisch humanisme.”

Ramin Jahanbegloo (Teheran, 1956) 

Behaalde zijn doctorstitel filosofie aan de Sorbonne in Parijs, waar hij twintig jaar woonde. In april 2006 werd hij gearresteerd en vier maanden in geïsoleerde gevangenschap gehouden op basis van een vage spionage-aanklacht. Hij heeft nu de Canadese nationaliteit en doceert afwisselend in Toronto en in New Delhi. Hij is niet religieus.

Jahanbegloo schreef tal van boeken in het Farsi, Engels en Frans. In 2009 kreeg hij de Vredesprijs van de Spaanse mensenrechtenorganisatie Associatie van de Verenigde Naties.