Van hoofdpijn tot darmklachten: ‘Je kunt geen welvaartsziekte bedenken of die wordt door de nervus vagus beïnvloed’

Luc Swinnen begon zijn carrière als huisarts. Toen hij merkte dat veel letsels een emotionele oorzaak hebben, besloot hij zich te verdiepen in stress. Zijn zoektocht leidde hem van het brein naar het zenuwstelsel. Meer bepaald de nervus vagus: een belangrijke zenuw die van onze hersenen naar al onze organen loopt, en een cruciale rol speelt in de stressbeleving. Hij groeide uit tot een internationaal erkend stressexpert en geeft sindsdien opleidingen, trainingen, workshops en coaching. Daar bemerkt hij een grote verandering sinds corona.

Om welke verandering gaat het precies?

“Er is een toename van burn-out en depressie bij een derde meer van mijn cliënten. Dat is veel. Vaak leggen ze niet de link met corona. Velen hebben vermoeidheidsklachten. Dat komt door hoe ons zenuwstelsel op stress reageert. Je hele zenuwsysteem staat immers ten dienste van je veiligheidsgevoel. Als we ons onveilig voelen, krijgen we stress. Gekende reacties zijn vechten, vluchten of bevriezen. Die worden aangestuurd door ons zenuwstelsel. Willen we corona écht achter ons laten, dan moeten we dus actief inzetten op veilige connectie en beweging. Zo komt ons zenuwstelsel namelijk tot rust.”

In uw werk baseert u zich op de polyvagaaltheorie van de Amerikaanse neuropsychiater Stephen Porges.

“Hij wijdde zijn leven aan onderzoek naar de nervus vagus. Dat is een zeer belangrijke zenuw die door je hele lichaam loopt en in contact staat met al je organen.

“Ons zenuwstelsel wordt opgedeeld in het somatische en het autonome zenuwstelsel. Het somatische kunnen we zelf activeren, als we iets willen doen. Het autonome regelt automatische lichaamsfuncties en bestaat uit een sympathisch en een parasympathisch zenuwstelsel: onze ‘gas’ en onze ‘rem’. In geval van stress zal de sympathicus een vecht- of vluchtreactie activeren. Maar de parasympathicus zorgt juist voor rust, vertering en herstel.

“Het unieke van het onderzoek van Stephen Porges is dat hij ontdekte dat het parasympathische zenuwstelsel uit een ventrale en een dorsale tak bestaat. Deze dorsale vagus zorgt ervoor dat je bij stress, acuut gevaar of onverwerkt trauma in freeze gaat. Je wordt moe en onbeweeglijk. Deze reactie ontstond bij reptielen: wezens die zich in levensbedreigende situaties het beste voor dood houden. Pas later in de evolutie ontstond de parasympathicus, bij gewervelde dieren die gebaat waren bij vechten of wegrennen. Nog later kwam de ventrale vagus, die aanzet aan tot connectie en rustige beweging.”

En in uw boek Activeer je nervus vagus hebt u deze theorie naar de praktijk vertaald.

“Ik wilde aantonen welke grote impact de nervus vagus op ons psychische en fysieke welzijn heeft, en ook hoe je die actief kunt gebruiken om je gezondheid te verbeteren.”

Want stress kan allerlei fysieke en mentale klachten veroorzaken?

“De klassieke klachten: rug-, nek- en hoofdpijnen, spierpijn, pijn in de borststreek, hartkloppingen… Maar ook maag-darmklachten, zoals spijsverteringsstoornissen, allergieën en prikkelbaredarmsyndroom. Je kunt haast geen welvaartsziekte bedenken of die wordt door de vagus beïnvloed.

“In Aziatische landen, waar nog meer wordt gewerkt, is sterven door stress zelfs een beroepsziekte. Daarnaast kun je emotionele klachten ontwikkelen die terug te brengen zijn op agressie of angst, oftewel de vecht- en vluchtreactie. En je kunt cognitieve klachten krijgen: vergeetachtigheid, verstrooidheid, tunnelzicht en piekeren. Of gedragsveranderingen, zoals sociale isolatie uit schaamte voor een depressie of burn-out. Dat zijn namelijk de meest voorkomende mentale problemen ten gevolge van stress.”

Terwijl de polyvagaaltheorie benadrukt hoe belangrijk connectie is.

“Zelfisolatie is zeer ongezond. Je verbinden met anderen helpt stress te voorkomen of ervan te herstellen. Het knuffelhormoon oxytocine, dat dan vrijkomt, onderdrukt de stressreactie en zorgt voor meer verbinding. En als jouw stress wordt onderdrukt, kunnen je darmen en maag beter werken.”

Wat helpt bij de aanmaak van serotonine, het zogenaamde gelukshormoon?

“Exact: serotonine wordt aangemaakt in het maag-darmstelsel. Een tekort maakt je angstig, zet aan tot zelfisolatie en veroorzaakt depressie. Als je in een dorsale staat bent, werkt je vertering minder goed en maak je (te) weinig serotonine aan. Daardoor kun je depressief worden en in een vicieuze cirkel belanden. Bij veel stress ga je immers geen connectie maken. De bevries-, vecht- of vluchtreactie staat dat in de weg.”

In uw boek refereert u aan het eerste teken van beschaving.

“Dat is zo’n mooie anekdote. Een student vroeg antropologe Margaret Mead wat voor haar het eerste teken van beschaving was. Dat bleek geen wapen of gereedschap, maar een geheeld menselijk dijbeen. Dit impliceert immers dat andere mensen deze persoon hebben verzorgd en beschermd. De eerste tekenen van beschaving zijn dus de eerste tekenen van connectie.”

Noemt u onze ventrale vagus daarom ook onze ‘sociale zenuw’?

“Onze ventrale vagus zoekt voortdurend uit: wat is veilig, wat is onveilig? In de polyvagaaltheorie spreekt men van neuroceptie, een onbewust proces in het brein, waarbij we aanhoudend ons lichaam, andere mensen en signalen scannen op mogelijk gevaar.”

Connectie met anderen is dus key. Maar kan ons verleden ons daarin geen parten spelen?

“Eerdere ervaringen beïnvloeden inderdaad onze interpretatie. Door onverwerkt trauma kun je gevaar zien als het er niet is, maar op een herinnering lijkt. Je wordt dan getriggerd. Dan kan het helpen een dagboek met glimmers bij te houden: zo ga je bewust tekenen van veiligheid registreren.”

Daarnaast zijn niet alle mensen veilig om je mee te verbinden.

“Zeer zeker niet. Onze vagus scant non-stop de vagus van anderen, zo ga je onbewust na of iemand veilig is of niet. Ieders vagus is verbonden met de gelaatszenuwen. Deze hebben te maken met de gelaatsspieren, oogspieren, kaken en twee kleine spiertjes in het binnenoor. Bij een veilige, oprechte glimlach gaan je ogen een beetje dicht en heb je rimpeltjes. De gelaatsspieren en oogspieren spannen zich op. Dat zendt een veilig signaal uit, omdat het verbonden is met de vagus. Als iemands ogen tijdens het glimlachen wijd open blijven, registreert jouw vagus dit als onveilig.”

Hoe kun je veilig zijn voor anderen?

“Door rustig en vriendelijk te zijn. Praat kalm, maak duidelijk dat je luistert. Informeer je goed, weet waarover je praat. Je fatsoenlijk kleden is een teken van respect. Leg je telefoon niet in het zicht, anders suggereer je dat je gezelschap secundair is. Kom niet in de intieme zone van mensen, beweeg niet bruusk, maak oogcontact. En ga nooit in discussie. Dat wordt geregistreerd als een groot teken van onveiligheid. Ons brein wil niet discussiëren. De meeste mensen willen hun gelijk halen en zoeken in jouw woorden iets dat hun visie bevestigt. Je kunt zeggen dat je een andere mening hebt en het gesprek stoppen.”

Coregulatie lijkt me de ultieme vorm van connectie. Dat leerde ik kennen als het mee dragen en kaderen van de emoties van je kind. Maar als volwassene heb je dat nog steeds nodig?

“Absoluut. Zelfregulatie is moeilijker. Bij coregulatie ga je in hetzelfde neuraal systeem als de ander. Dat doe je spontaan bij mensen die je vertrouwt en dat voelt heel veilig. Zowel jij als de ander ervaart dan minder negatieve emoties. Alles gaat beter, meer vanzelf. Momenten van diepe coregulatie zijn steeds zeer bijzonder.”

U past zich tijdens een therapeutische sessie ook aan de staat van uw cliënt aan?

“Als iemand in een dorsale staat verkeert, dan ga ik daar bewust ook in. Ik blijf stokstijf stil zitten, met een gesloten lichaamshouding. Dat schept vertrouwen. Vervolgens nodig ik die persoon uit om wat te wandelen, te bewegen, in connectie te komen. Zo til ik hem naar zijn ventrale vagus. Ik open mijn lichaamshouding, wat signalen van veiligheid geeft.”

Tijdens corona was het moeilijk om te connecteren en te coreguleren.

“Andere mensen waren onveilig, ze konden je besmetten. Door het mondmasker kon je hun volledige gezicht niet meer lezen, kon jouw vagus niet meer nagaan of het contact veilig was. Bovendien was het bij momenten verboden veel contacten te leggen. Terwijl dit juist de fundamentele behoefte van mensen is.

“Begrijp me niet verkeerd, ik maak geen verwijten. Men moest wel, om de pandemie in te dijken. Maar door corona werden twee kernbehoeftes van de ventrale vagus weggenomen: connectie en beweging. Je mocht wel wandelen, maar het ging meer om noodzakelijke verplaatsingen, het voelde niet vrij. Destijds hebben de maatregelen veel mensen in een dorsale staat geduwd en die effecten zien we nog steeds.”

Sommigen benoemen die periode ook als traumatisch. Wat doet dat met de vagus?

“We hebben jarenlang in een onveilige situatie geleefd. Al die trauma’s zijn ‘genoteerd’ door onze dorsale vagus. Sindsdien kunnen we getriggerd raken door alles wat ons aan die tijd herinnert. Een persoon die afstand houdt, een mondkapje op straat… Onze vagus ziet dan gevaar. Dat zorgt voor een toename van burn-outs, depressies en prikkelbaredarmsyndroom. Long covid is ook een vorm van burn-out. Met vagale therapie kan je hier gelukkig uit loskomen.”

Zelf vind ik dat de sfeer in steden sinds corona veranderd is. Individualistischer, harder.

“Maar als veel mensen weer de ventrale vagus activeren, zal er automatisch meer connectie komen. Dat vraagt alleen wat tijd.”

Hoe activeer je die nervus vagus? Of zijn er manieren om die terug te activeren?

“Mijn nieuwe boek, Versterk je nervus vagus, staat vol makkelijke oefeningen om je ventrale vagus te versterken. Ontspannings- en ademhalingsoefeningen voor als je in de dorsale staat bent. Zoals de 4-7-8-ademhaling, waarbij je 4 tellen inademt, die 7 tellen vasthoudt en 8 tellen uitademt. Langer uitademen dan inademen geeft rust. Je kunt het vier maal ’s morgens en ’s avonds doen. Het helpt ook om in slaap te vallen.

“Als je veel in de dorsale staat zit, ontstaan er maag-darmklachten, zoals het prikkelbaredarmsyndroom. Door de 4-7-8 heb je daar minder last van. De ventrale vagus gaat meer naar het hart en de longen. Als je evenwichtig bent, klopt je hart coherent aan je ademhaling. Je komt dan tot diepe rust, voelt je harmonieus en ziet meer mogelijkheden. Je wil in verbinding komen met anderen.”

Is de connectie met jezelf ook niet erg belangrijk?

“Uiteraard. Connectie vindt plaats op vier niveaus. Het eerste niveau is connectie met jezelf. In onze dorsale tak zitten al onze trauma’s en psychologische letsels opgestapeld. Door daar contact mee te maken, kunnen we weer heel worden. Het tweede niveau is veilige connectie met anderen. Het derde niveau is connectie met de wereld, vooral de natuur. Die heeft een weldadig, rustgevend effect op de vagus. Het vierde niveau is spirituele connectie.

“Schoonheid, zoals die van een natuurlandschap of kunst, brengt het autonoom zenuwstelsel in een heerlijke staat. Je voelt dan: ik hoor bij de wereld én ik ben heel klein. Zoals wanneer je naar de sterrenhemel opkijkt. Op zo’n moment laat je zenuwstelsel toe dat er heel veel informatie binnenkomt die anders door je brein wordt weggefilterd, zonder dat je er een waardeoordeel aan koppelt. Dat is te zien aan de hersengolven en netwerken in het brein. Je wordt dan zeer rustig en creatief.”

Vindt u dat onze maatschappij voldoende inzet op verbinding?

“Ik denk dat er een toename is. Het kan ook niet anders. Verbinding is een biologische behoefte, bij gebrek komt er meer ziekte.”

Maar autonomie en afhankelijkheid waren wel lang het hoogste goed. Moeten we ons erbij neerleggen dat we in zekere zin afhankelijk zijn van elkaar?

“Connectie is niet hetzelfde als afhankelijk zijn. Wie zich afhankelijk opstelt, is aan het pleasen en doet dingen die hij niet meent. Connectie betekent: als het erop aankomt heb je enkele mensen die jou begrijpen. Het gaat om autonome verbinding. Vergelijk het met een goed huwelijk: je bent verbonden én respecteert elkaars vrijheid.”