Neutraliteit, gifpillen en de rol van Boris Johnson: steeds meer details bekend over mislukte vredesgesprekken tussen Oekraïne en Rusland

Tijdens een bezoekje aan het Kremlin stipte de Wit-Russische president Aleksandr Loekasjenko onlangs nog eens de vredesgesprekken aan die tijdens het begin van de oorlog liepen. Na de mislukte Russische blitzkrieg kwamen toen snel onderhandelingsrondes op gang, eerst in Wit-Rusland, nadien via Zoom en uiteindelijk in Turkije. Ook voor Oekraïne viel er in een ontwerpakkoord toen “een acceptabele positie” te vinden, aldus Loekasjenko. Poetin knikte instemmend. “Ze gingen ermee akkoord, natuurlijk.”

Wat lag er toen precies op tafel? En waarom sprongen de gesprekken precies af? Daarover komen nu steeds meer details naar buiten. Het Duitse Welt am Sondag citeert dit weekend uit een ontwerpakkoord dat op 15 april 2022 voorlag, een tekst die enkele weken geleden ook in een analyse van het Amerikaanse magazine Foreign Affairs opdook.

Russisch veto

Die gelekte details tonen hoe de gesprekken vorderden na de top in Istanboel eind maart - en na het bloedbad in Boetsja. Zo voegde Rusland een stevige kanttekening toe aan het scenario waarin Oekraïne niet tot de NAVO zou toetreden, maar als ‘neutrale staat’ sluitende veiligheidsgaranties zou krijgen van enkele leden van de VN-Veiligheidsraad - waaronder Rusland zelf.

De kanttekening: in het geval van een aanval op Oekraïne zou elk van die staten akkoord moeten gaan met de activering van een hulpactie. Daardoor zou Rusland - de meest waarschijnlijke agressor - over een veto beschikken. Daarnaast verwierp Rusland een no fly-zone als deel van het beschermingsmechanisme.

“Het was onrealistisch om van Oekraïne te verwachten dat ze zich aan de toekomstige goodwill van Rusland zouden overleveren”, stelt Sven Biscop (UGent). Hij wijst op eerdere, te zwak geformuleerde vredesakkoorden (Boedapest en Minsk) die bij de annexatie van de Krim of de huidige inval geen verschil maakten.

‘Gifpillen’

Volgens Foreign Affairs zijn er wel meer punten die doen uitschijnen dat er enkele “gifpillen” in de ontwerptekst zijn gestopt, met als doel een akkoord lastiger te maken. Zo stuurde Rusland aan op het schrappen van enkele wetten met betrekking tot het Oekraïense narratief over het Sovjet-verleden.

Dat het ontwerp niet tot een staakt-het-vuren leidde, is in de nabeschouwing aan de Britse ex-premier Boris Johnson toegeschreven. Hij zou de stekker uit het akkoord getrokken hebben op 9 april, beweerde de Oekraïense onderhandelaar David Arakhamia eind 2023. Iets wat Poetin nadien veelvuldig zou uitsmeren.

De huidige analyse leest toch een stuk complexer. De westerse druk vormde geen eindpunt. Over het territorium van de Donbas, of over de militaire capaciteit die Oekraïne zou mogen aanhouden, was simpelweg geen gemeenschappelijke grond gevonden. Bovendien leefde ook bij Oekraïne een hernieuwd vertrouwen in een goede afloop, na de moeilijke eerste weken.

Raamwerk

Toch is het gelekte ontwerpakkoord ook “een herinnering dat Poetin en Zelensky ooit bereid waren om uitzonderlijke compromissen te overwegen om de oorlog te beëindigen”, stelt Foreign Affairs. Rusland leek akkoord te gaan met een “facilitatie” van de instap van Oekraïne in de EU, terwijl Kiev indirect de Russische controle over de Krim leek te erkennen.

In The Guardian schrijft Emma Ashford van de Amerikaanse denktank The Stimson Center dat die geschiedenis ons helpt te begrijpen “welke domeinen open zijn voor onderhandelingen” en waar de struikelblokken zitten.

Ook Filip De Craemer, die diplomatieke ervaring opbouwde binnen de VN-rangen, stelt dat de ontwerpakkoorden iets vertellen over de essentie van het verhaal. In grote lijnen gaan de akkoorden vooral over de “veiligheidsstructuur” waarin Oekraïne ingebed zou worden. “Er leek toen een soort besef: Oekraïne weer helemaal Oekraïne maken: it won’t happen.”

Gerecycleerd

Kan dat raamwerk vandaag nog als basis dienen? Een Belgisch oud-diplomaat stelt: “Ik heb het al in zo veel onderhandelingen meegemaakt: elementen die ooit van tafel waren geweerd, worden later opnieuw gerecycleerd.”

Alleen zijn de standpunten sindsdien alleen maar verhard. Voor Zelensky kan er geen onderhandeling zijn zonder de erkenning van het 10-puntenplan dat hij al sinds eind 2022 naar voor schuift - en dat onder meer een discussie over grondgebied uitsluit. Het Kremlin lijkt een opening te laten voor onderhandelingen, maar stelt tegelijk: het oude ontwerp kan als basis dienen, maar zal rekening moeten houden met “nieuwe realiteiten”.

Die toon raakt aan de nieuwe machtsverhoudingen: het is Rusland die vandaag aan het front de debatten leidt. Dat doet sommige waarnemers besluiten dat Rusland die opening tot gesprek vooral inzet om twijfel te zaaien in het westen. “Zolang één partij denkt te kunnen winnen op het slagveld, zullen er geen onderhandelingen komen”, denkt de oud-diplomaat.

Weinig enthousiasme

Een poging van de Turkse president Erdogan om nieuwe onderhandelingen te organiseren, werd recent op weinig enthousiasme onthaald. Ook over een vredestop in Zwitserland in juni zijn de verwachtingen laag. “Maar hoeveel er ook geschoten wordt, er zijn altijd diplomaten die achter de schermen verder werken”, stelt De Craemer.

De Craemer ziet de westerse bondgenoten, de VS voorop, de volgende strategie hanteren: “Oekraïne genoeg wapens geven tot de oorlog helemaal bevriest. De grenzen zullen op dat moment wellicht de territoriale blauwdruk vormen, maar ook het ontwerpakkoord kan dan zijn nut bewijzen. Er zijn nu eenmaal geen tien oplossingen, dus ze móeten wel op die tekst voortbouwen.”