Frankrijk is groot genoeg om zijn problemen zelf op te lossen, vinden ze in dit slaperig industriestadje bij Metz

Drieduizend ‘patriotten’ hebben zich verzameld in een kale hal in Saint-Avold, een slaperig industriestadje in de buurt van Metz, voor een verkiezingsbijeenkomst van het radicaal-rechtse Rassemblement National. Een volks publiek, dat zwaait met Franse vlaggen en steevast begint te joelen als de naam van president Emmanuel Macron valt. “Macron praat over Oekraïne, Mélenchon (leider van radicaal-links, red.) over de Gazastrook. Wij voeren campagne voor Frankrijk en de Fransen”, zegt de fris ogende Jordan Bardella, de pas 28-jarige lijsttrekker van het Rassemblement National.

De Europese Unie moet een geopolitieke sprong voorwaarts maken, zei Macron vorige maand tijdens een toespraak aan de Sorbonne in Parijs. Europa moet zich verenigen, tegen de dreiging uit Rusland en China, tegen de economische concurrentie van China en de Verenigde Staten. Alleen als blok is het sterk genoeg om zich te verdedigen in een allengs rauwere wereld.

Maar in heel Europa zijn partijen in opmars die juist terug willen naar een ‘Europa der vaderlanden’. In de peilingen voor de Europese verkiezingen gaat het Rassemblement National (RN) ruim aan kop in Frankrijk, met 31 procent tegenover 16 procent voor de partij van Macron. De nationalisten leiden in Nederland, Vlaanderen, Oostenrijk en Italië. In Duitsland is de AfD de tweede partij geworden, al zakt zij enigszins weg door schandalen en de opkomst van de nieuwe links-populistische partij van Sahra Wagenknecht.

Volgens de peilingen zullen de twee grote radicaal-rechtse fracties in het Europees Parlement – Identiteit & Democratie en de Europese Conservatieven en Reformisten – straks zo’n 23 procent van de zetels bezetten, terwijl dat in 2014 nog maar 15 procent was. Dat is lang geen meerderheid, maar tegelijkertijd maken steeds meer radicaal-rechtse partijen deel uit van regeringscoalities, deze week nog in Nederland en Kroatië. Zo kan er straks aardig wat zand in de Europese machine worden gestort, in het Europees Parlement en op de Brusselse toppen van regeringsleiders. “Europa kan sterven”, zei Emmanuel Macron met karakteristieke pathos.

Geboorte van de Europese eenheid

Saint-Avold ligt als een verzameling grauwe gebouwen in de lieflijk glooiende heuvels van de Moselle, een departement dat als thermometer van Europa kan dienen. In de tweede ronde van de presidentsverkiezingen van 2022 haalde Emmanuel Macron 67 procent in Metz, het bestuurscentrum met zijn universiteit en dependance van het Centre Pompidou. Maar in Saint-Avold won Marine Le Pen met 53 procent, terwijl zij in oude mijnwerkersbuurten als de Cité Jeanne d’Arc meer dan 70 procent haalde.

De Moselle is in zekere zin ook de geboortegrond van Europa. Hier groeide Robert Schuman op, de Franse minister van Buitenlandse Zaken die op 9 mei 1950 de grondslag legde voor de Europese eenwording met zijn voorstel voor een Europese Gemeenschap van Kolen en Staal. Schuman was een kind van een grensgebied waar de oorlog nooit ver weg was. Hij begon zijn leven als Duitser, omdat de Moselle in 1871 door het Duitse Keizerrijk werd geannexeerd, als onderdeel van Elzas-Lotharingen. In de Eerste Wereldoorlog had Schuman een rustig administratief baantje achter het front, aan Duitse zijde. Toen de Moselle in 1918 terugkwam bij Frankrijk, werd Schuman Fransman. In 1940 vielen de Duitsers weer binnen. Schuman zat een groot deel van de oorlog ondergedoken in een klooster.

Europa is geboren uit zulke ervaringen. Er moest een einde komen aan de Frans-Duitse erfvijandschap die zo veel ellende had veroorzaakt, vond Schuman. Vaak had de strijd zich toegespitst op de controle van de grote staal- en steenkoolgebieden aan weerszijden van de grens. Een gemeenschappelijk beheer van deze bassins zou een eerste stap kunnen zijn naar verzoening.

Die opzet slaagde, waarschijnlijk meer dan Schuman zelf bevroed zal hebben. In de Moselle bestaan geen grenzen meer. Douanekantoren zijn omgebouwd tot bakkerij of pizzeria. Veel Fransen werken in Duitsland of Luxemburg, en worden in euro’s betaald. Oorlog tussen Frankrijk en Duitsland is een idiote gedachte geworden. Juist vanwege dit succes geloven veel kiezers dat ze zich best een radicaal-rechts experiment met de EU kunnen veroorloven. In een Europa zonder grenzen verlangen zij naar de geborgenheid van de natiestaat waar het ‘eigen volk’ de baas is.

Europa der Vaderlanden

Hoe moet zo’n ‘Europa der vaderlanden’ eruitzien? Het antwoord verschilt per land en per radicaal-rechtse partij, maar vrijwel niemand wil de EU verlaten. De exitgedachte is impopulair geworden, vanwege het weinig inspirerende voorbeeld van de Brexit, maar ook omdat veel Europese kiezers terugdeinzen voor zo’n sprong in het duister.

In plaats daarvan wil radicaal-rechts de EU van binnenuit veranderen. Het RN spreekt van een “Unie van naties, samenwerking en projecten”. Een groep landen die samen projecten opzet, zoals het Erasmusprogramma of de Airbus, maar geen Unie die haar lidstaat bindende normen kan opleggen. Het RN wil een “Europe à la carte”, schreef Le Monde, als een sociëteit waar iedereen in en uit kan lopen, met regels die zo vrijblijvend zijn dat zelfs de Britten weer lid kunnen worden.

“Wij zien de EU als een superstaat, een imperium. Er komen teksten uit Brussel waar de lidstaten zich aan moeten houden, maar waarover nooit gestemd is in het Franse parlement”, zegt Patricia Chagnon, RN-Europarlementariër van Nederlandse afkomst. Als voorbeeld noemt ze het migratiepact dat afgelopen week officieel van kracht werd.

Het migratiepact werd wel goedgekeurd door het Europees Parlement, waarin ook Franse politici zitting hebben. Bovendien is er sinds de migratiecrisis van 2015 negen jaar over gepraat door regeringsleiders en ministers van de EU-lidstaten, waaronder die van Frankrijk. De Franse minister van Binnenlandse Zaken Gérald Darmanin heeft er hard voor gevochten, liet hij zelf weten op X.

Grensoverschrijdende problemen

Omdat er niet over gestemd is in de Assemblée Nationale, ziet het RN Europese afspraken als het migratiepact als een inbreuk op de nationale soevereiniteit. Het ‘Europa der vaderlanden’ is dan ook een aanval op de Europese methode van eindeloos duwen en trekken tussen de lidstaten, om uiteindelijk tot een compromis te komen waaraan iedereen zich moet houden.

Europese afspraken zijn nodig in een wereld vol grensoverschrijdende problemen, zegt Hendrik Vos, politicoloog aan de Universiteit Gent en auteur van het boek Dit is Europa, een geschiedenis van de Unie. “Alle mogelijke uitdagingen waar je vandaag mee zit – klimaat, migratie, pandemieën, grootschalige belastingontwijking, energie, geopolitieke uitdagingen – vragen om samenwerking. Zelfs landen als Duitsland en Frankrijk zijn gewoon te klein om die problemen alleen op te lossen. Je moet samenwerken, als je wilt opwegen tegen de grote blokken elders in de wereld”, zegt Hendrik Vos. Bij Europese afspraken leveren de lidstaten van de EU een deel van hun soevereiniteit in, omdat ze van oordeel zijn dat ze samen meer kunnen bereiken dan ieder afzonderlijk.

Het RN gelooft daar niet in, zegt Patricia Chagnon. Frankrijk is groot genoeg om zijn problemen zelf op te lossen: “Wij geloven in een multipolaire wereld waarin Frankrijk een rol kan spelen, om allereerst de belangen van Frankrijk en de Franse bevolking te verdedigen. Wij hebben een nucleair wapen, dat geeft ons een heel andere positie in de wereld dan andere lidstaten. Natuurlijk heeft Frankrijk geopolitiek terrein verloren. Maar dat komt door de arrogante regeringen die we hebben gehad. Wij gaan dat goedmaken.”

Geestverwanten

Politicoloog Hendrik Vos relativeert het gevaar van radicaal-rechts voor de Europese samenwerking. Radicaal-rechts is geen monolithisch blok, zegt hij. De Italiaanse Fratelli en het RN streven naar respectabiliteit, terwijl de Duitse AfD met het nazi-verleden flirt. Het Hongaarse Fidesz en de Poolse PiS belijden een conservatief katholicisme, terwijl de PVV en het RN strikt seculier zijn, juist om het verschil met de politieke islam te benadrukken. De PiS is fel anti-Russisch, terwijl Fidesz-leider Viktor Orbán Poetins beste vriend in de EU is.

Bovendien: wie van ‘eigen volk eerst’ de basis van zijn programma maakt, komt vanzelf in conflict met anderen. De Italiaanse premier Giorgia Meloni is voorstander van het migratiepact, omdat het onder omstandigheden migranten over het continent verdeelt om Italië te ontlasten. Haar radicaal-rechtse geestverwanten zijn juist fel tegen, omdat zij een herverdeling van migranten als een inbreuk op hun soevereiniteit beschouwen.

Daarnaast gelooft Vos dat ook radicaal-rechtse leiders zullen worden geconfronteerd met een realiteit die om samenwerking vraagt. “Het verlangen om dingen nationaal te doen, is altijd heel groot geweest. Lidstaten hebben zelden uit groot enthousiasme, of omwille van een ideaal gezegd: laten we gaan samenwerken. Het gebeurde altijd onder druk van crises, met lange tanden.”

‘Ware gezicht’

De economische crisis van de jaren tachtig leidde tot de interne markt, de migratiecrisis van 2015 tot het migratiepact, de Russische dreiging tot meer samenwerking op het gebied van veiligheid. “Zo gauw radicaal-rechtse partijen worden geconfronteerd met bestuurlijke verantwoordelijkheid, zullen zij zich anders gaan gedragen”, zegt Hendrik Vos. Hij noemt het voorbeeld van Giorgia Meloni, die in Brussel een graag geziene gast is. “Zelfs als Marine Le Pen in 2027 president van Frankrijk wordt, zal ze waarschijnlijk de kant van Meloni opgaan. Frankrijk heeft andere lidstaten nodig, zoals Italië de anderen nodig heeft om migratie beheersbaar te houden. De geschiedenis van zeventig jaar heeft ons hard ineen doen klonteren. Dat kun je niet ongestraft negeren”, zegt Vos.

Niet alle experts zijn er gerust op.Het radicaal-rechtse gedachtengoed is steeds normaler geworden, maar dat maakt het niet minder extreem, zei de Italiaanse politicoloog Nathalie Tocci in The New York Times. Giorgia Meloni doet zich nu voor als de redelijkheid zelve. Maar als radicaal-rechts sterker wordt, en misschien aangemoedigd door een terugkeer van Donald Trump in het Witte Huis, zal Meloni “meer dan gelukkig zijn om haar ware gezicht te laten zien”, aldus Tocci.

Het huis van Robert Schuman in Scy-Chazelles, een wijndorpje in de heuvels bij Metz, is omgebouwd tot een museum voor deze aartsvader van Europa. Er hangt nog altijd de sfeer van een sober katholicisme, van een politicus die leefde als een monnik, nooit trouwde en altijd aan het werk was. Op zijn bureau ligt de beroemde verklaring van 9 mei 1950, in vergeelde, uitgetypte velletjes, met handgeschreven correcties.

Industriële erfenis

In de tijd van Schuman lag de Moselle in het hartland van het Europa van kolen en staal. Mijnwerkers en staalarbeiders waren de frontsoldaten van de vooruitgang, van een nieuw, vreedzaam en welvarend Europa. In de 21ste eeuw is die glorie verdwenen. Even buiten Saint-Avold ligt een enorm braakliggend en overwoekerd terrein, de gesloten cokesfabriek van Carling. Op bruggen boven de weg staat in vervaagde letters ralentissez, sorties usines, “minder vaart, uitgang fabrieken”.

Daarnaast ligt de kolencentrale Émile-Huchet, lange tijd een van de grote werkgevers in de regio. De centrale moest dicht en ging weer even open vanwege de oorlog in Oekraïne. Maar hoelang? “Zulke bedrijven waren de trots van ons land”, zegt Jordan Bardella van het RN. Nu is de centrale overgenomen door een Tsjechisch bedrijf dat er energie wil opwekken uit biomassa en waterstof produceren.

De Moselle is niet bijzonder arm. De werkloosheid bedraagt er 7,5 procent, ongeveer evenveel als het Franse gemiddelde. Maar de economische dynamiek is verplaatst naar de kenniseconomie, naar de universiteitssteden met hun hoogopgeleide bevolking. In heel Europa zijn er stadjes als Saint-Avold, die moeite hebben om aan te haken, waar niet veel meer gebeurt, en het verleden meer glans lijkt te hebben dan de toekomst.

In zulke regio’s wonen veel cultureel conservatieve kiezers die hun vertrouwen in de grote volkspartijen van weleer hebben verloren. In de jaren vijftig werd de Europese eenwording gedragen door de sociaal-democraten, maar vooral door de christen-democraten. Na twee wereldoorlogen hadden de Europeanen even genoeg van wilde ideologische experimenten. Ze kozen voor saaiheid, voor politici die juist vanwege hun braaf- en betrouwbaarheid in staat waren de bakens te verzetten.

Ook in het Europees Parlement verliezen de grote volkspartijen zienderogen terrein. In 2009 haalden de christen-democraten en sociaal-democraten samen nog 61 procent van de zetels, volgens peilingen zal dat in juni slechts 43 procent zijn. Radicaal-rechts profiteert ervan, met zijn pleidooi voor duidelijke grenzen, tussen de eigen natiestaat en de rest van de wereld, ‘het volk’ en de immigranten, maar ook tussen mannen en vrouwen (‘tegen de gendergekte’), tussen brave burgers en criminelen die keihard moeten worden aangepakt.

Grenzen en orde

“Ik heb schoon genoeg van de criminaliteit, van immigratie. Frankrijk is verzadigd van immigratie. We kunnen niet alle misère van de wereld opvangen”, zegt automonteur Clément Stern, die zijn hondje uitlaat in het Le Pen-bolwerk Cité Jeanne d’Arc, een buurt met veel groen en lage flats, die vanaf de jaren dertig werd gebouwd voor de mijnwerkers van de nabijgelegen Puits Sainte-Fontaine. “Ik ben hier opgegroeid. Op school zaten veel Polen en Italianen, kinderen van mijnwerkers. Nooit problemen mee gehad. Dat begon pas met de immigranten uit de Maghreb. Sommigen integreren, maar velen passen zich niet aan. Ze hebben een ander beeld van de wereld.”

Op school kreeg hij stokslagen als hij vervelend was, herinnert hij zich. “Nu hebben jongeren geen respect meer. Ik heb een tijdje in een discotheek gewerkt. Bij een ruzie kreeg ik een kogel in mijn been”, aldus Stern. Veel aanhangers van het RN hebben een diep verlangen naar orde en gezag. “Macron schijt op het volk. De regering is veel te laks. Ik wil een wereld die meer is ingekaderd, op alle gebieden”, zegt Patricia Lukac (50), die met asielzoekers werkt en “daar heel rechts van is geworden”.

De leiders van het RN spelen op dit sentiment in. “La fermeté, encore la fermeté, toujours la fermeté”, is de strijdkreet van Jordan Bardella, “strengheid, nog eens strengheid, altijd strengheid”. Na zijn speech verschijnt opeens Marine Le Pen zelf, als verrassingsact. Met schelle stem houdt ze een pleidooi voor ouderwetse beleefdheid, voor een wereld waarin “mannen vrouwen laten voorgaan en jongeren opstaan voor ouderen”.

In een grenzeloos Europa zijn de pleitbezorgers van grenzen in opmars.