Kaliningrad: militaire voorpost of poort naar Europa van Rusland?
Het Russische Kaliningrad moest na de Sovjet-tijd een modern deel van Europa worden. Maar toen de spanning opliep, keerde de exclave terug naar het militaire verleden.
De Russen zijn onder ons. Belgische straaljagers onderschepten begin deze week twee Russische bommenwerpers boven de Noordzee, een operatie die in Noordwest-Europa zo langzamerhand routine begint te worden. Westerse landen maken zich zorgen over de toenemende activiteit van Russische onderzeeërs in de Atlantische wateren en de kwetsbaarheid van onderzeese internetverbindingen.
Maar ook te land zijn de Russen dichterbij dan menigeen zal vermoeden, want tot Ruslands Europese voorpost, Kaliningrad, het voormalige Duitse Köningsberg, is het maar 900 kilometer vanuit Groningen. Dat is minder dan de afstand naar Bordeaux.
Als ik hier zo rondrijd, zie ik nergens die raketten waar iedereen het over heeft.
"Kaliningrad is denk ik zowel een bruggenhoofd als een vitrine van Rusland", zegt Aleksandr Kondratjev na enig nadenken. Hij is de vijftig gepasseerd en geboren en getogen in Ruslands meest westelijke provincie, die de laatste jaren vaak in het nieuws is door de stationering van steeds meer Russische troepen en militair materieel. "Maar als ik hier zo rondrijd, zie ik nergens die raketten waar iedereen het over heeft. Ik zou zelfs niet weten waar die zouden moeten staan."
Bezorgd
De Navo weet dat maar al te goed. Het bondgenootschap volgt de opbouw van het Russische militaire potentieel in de exclave aan de Oostzee bezorgd en met argusogen. Vooral de plaatsing van moderne Iskander-raketten in 2016 deed in Brussel de alarmbellen afgaan. Vanuit Kaliningrad kunnen de raketten steden als Berlijn en Kopenhagen bereiken, als het moet met kernkoppen. En in de havenstad Baltiejsk ligt de Russische Oostzeevloot als nog een bewijs van Ruslands groeiende militaire macht in de regio.
Tekst loopt verder onder de afbeelding
Sinds 1991 ligt Kaliningrad, geïsoleerd van de rest van Rusland, ingeklemd tussen de EU- en Navo-lidstaten Polen en Litouwen. De regio telt een miljoen inwoners, past drie keer in Nederland en koesterde een kwart eeuw geleden nog de droom een 'Russisch Hongkong' aan de Oostzee te kunnen worden. Maar de omstreeks 2009 ingezette remilitarisering haalde een streep door die illusie. De regiohoofdstad Kaliningrad is nu gastheer voor het aankomende wereldkampioenschap voetbal, maar of dat het aangetaste imago kan verbeteren valt nog te bezien.
De betrekkingen met Europa bepalen of Kalininrad een militaire voorpost of juist een poort van Rusland is.
"De rol die Kaliningrad speelt hangt geheel af van de staat van de betrekkingen tussen Rusland en Europa", zegt politicoloog Aleksandr Nosovitsj uit Tsjernjachovsk, in het hart van de provincie. "Die bepaalt of Kaliningrad een militaire voorpost is, of juist een poort van Rusland naar Europa en van Europa naar Rusland. In de Sovjettijd was Kaliningrad een gewapende veste van de Sovjet-Unie in Oost-Europa. De regio was zeer sterk gemilitariseerd. Hier stond een hele divisie, hier lag de vloot. Nadat de Sovjet-Unie uiteen was gevallen en Litouwen onafhankelijk was geworden, Polen uit het Warschaupact was getreden en opschoof in de richting van de Navo, besloot Moskou de rol van Kaliningrad te wijzigen."
Klein Europa
Kaliningrad leek voorbestemd de meest Europese regio van Rusland te worden, een stukje Rusland in Europa. "Daartoe werd Kaliningrad gedemilitariseerd", zegt Nosovitsj. "Een groot deel van de wapens werd weggehaald, er kwamen talrijke projecten voor samenwerking met de Europese Unie en een visumvrij regime met Polen." Kaliningrad, in de Sovjettijd niet vrij toegankelijk, kreeg de status van speciale economische zone, die het zakendoen moest vergemakkelijken.
Met de verslechtering van de betrekkingen met het Westen na de Russisch-Georgische oorlog van 2008 en vooral het conflict in Oekraine in 2014 sloeg de slinger door naar de andere kant. Nosovitsj: "Kaliningrad kwam in een dubbelzinnige situatie terecht. Van de ene kant zien we de remilitarisering, een terugkeer naar de situatie van een voorpost, in reactie op de groeiende militaire aanwezigheid van de Navo in het Oostzeegebied. Er komen weer troepen hier naartoe en nieuw militair materieel. Van de andere kant moet toerisme de motor worden van de economische ontwikkeling in de regio, en dat veronderstelt juist het aanhalen van de banden met de Europese landen. En het WK voetbal moet van Kaliningrad ook een ontmoetingsplaats maken van Rusland en het Westen."
Dertiger Jevgeni Bobrovnitsji gelooft stellig dat het wereldkampioenschap voetbal een forse impuls zal geven aan de regionale economie, die meer dan andere Russische regio's gericht is op het buitenland. Een jaar of twaalf geleden is hij vanuit Oezbekistan hierheen gekomen met zijn moeder Galina, net als zovele Russen die na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie de Centraal-Aziatische republieken hebben verlaten. Dat Kaliningrad de laatste jaren sterk is gemilitariseerd verontrust hem niet in het minst.
We hebben niet het gevoel dat wij hier in een exclave afgesneden zijn van de wereld, of dat onze veiligheid wordt bedreigd.
"Ik denk dat grootschalige militaire conflicten in onze tijd niet meer waarschijnlijk zijn", zegt Bobrovitsji. "Niet in Europa, in ieder geval. Er is geen context van een oorlog. We hebben niet het gevoel dat wij hier in een exclave afgesneden zijn van de wereld, of dat onze veiligheid wordt bedreigd. Er is simpelweg geen dreiging." Zijn moeder valt hem bij: "Dat hopen we ten zeerste. Met die hoop leven we."
Trouw bezocht in 2010 de enige Nederlander die Kaliningrad woont, en liet zich rondrijden door Oleg Starkov, die er CMAK runt, een vastfoodzaak, in de jaren negentig begonnen door Nederlanders.