"Optimisme heeft bij mij plaatsgemaakt voor pessimisme": Jan Balliauw neemt na 35 jaar afscheid van VRT NWS

"Aan het einde van mijn journalistieke carrière heb ik het gevoel dat er weer een nieuw tijdperk begint." Na een carrière van 35 jaar blikt Jan Balliauw terug en vooruit. 

analyse
Jan Balliauw
Specialist internationale relaties en Rusland bij VRT NWS

Toen Stefan Blommaert en ik op 19 augustus 1991 naar Moskou vlogen, dachten we dat onze wereld was ingestort. We hadden van nabij meegemaakt hoe onze vrienden in Rusland alsmaar meer vrijheden kregen, ook om te reizen. Popster Misja Borzikin van Televizor had nog gelogeerd in het huis in Antwerpen waar Stefan en ik woonden.

We hadden Russische vrienden voor het leven gekregen na een langdurig bezoek van een ‘toesovka’, een groep Russische vrienden, die door een afgeblazen huwelijk bij ons waren beland. Wat moest er nu gebeuren met Oleg, Vadim, Anja, Kirill, en de andere leden van die vriendengroep, vroeg ik me af in het vliegtuig. Hoe zal het Sasja vergaan die in Minsk de eerste was die in een Sovjetkrant schreef over de misdaden van Stalin? 

Hardline communisten hadden Sovjetleider Gorbatsjov afgezet, en de macht gegrepen. Op de televisie speelde de hele dag het Zwanenmeer van Tsjaikovski. De trend die was ingezet met de val van de Berlijnse Muur in november 1989 leek in Moskou gestopt. 

Maar 3 dagen later was de staatsgreep mislukt. De organisatoren bleken slecht georganiseerd te zijn en geregeld naar de fles wodka te grijpen. Het volk weigerde zich neer te leggen bij een terugkeer naar het starre communisme van de aloude Sovjet-Unie. In Moskou zorgden een 50.000 mensen rond het Witte Huis van Boris Jeltsin voor een symbolische verdedigingslinie. Jeltsin werd snel het boegbeeld van het verzet. Hij was in juni nog verkozen tot president van de Russische Sovjetrepubliek en had dus een officiële positie die hij nu kon uitspelen. 

Op 21 augustus stortte het hele communistische bastion als een kaartenhuisje in elkaar. Het was een moment van ongekende vreugde. Iedereen lachte naar elkaar, wat in Rusland in het openbare leven zelden gebeurt. 

Vreugde

Een nieuw tijdperk was aangebroken. De Koude Oorlog werd definitief afgesloten. Het doembeeld waarmee ik was opgegroeid van de wederzijdse verzekerde vernietiging (MAD, Mutual Assured Destruction) was definitief begraven. De Russen in heel Rusland wilden zo snel mogelijk westers worden. Vanaf die dag zou het alleen nog maar beter worden. 

Dit leek de definitieve doorbraak van een vrije en democratische samenleving. Ik had eind 1989 in Roemenië de vreugde gevoeld van de bevolking toen de brutale dictator Ceaucescu ten val kwam. Die vreugde voelde ik nu weer in Moskou. En wat begonnen was in Berlijn met de val van de muur, en zich daarna verspreidde door alle communistische landen in centraal en Oost-Europa, leek in Moskou definitief te worden afgesloten.

Een nieuw tijdperk

Nu, bijna 35 jaar later, aan het einde van mijn journalistieke carrière heb ik het gevoel dat er weer een nieuw tijdperk begint. Maar het optimisme van het begin van de jaren 90 heeft jammer genoeg plaatsgemaakt voor pessimisme, althans toch bij mij.

Het gevoel van confrontatie is weer helemaal terug, en misschien nog wel acuter dan tijdens de Koude Oorlog. Toen was het redelijk overzichtelijk. Je had 2 supermachten die de hele wereld ettelijke keren konden vernietigen met hun kernwapens. Maar net daardoor was een rechtstreekse confrontatie tussen de VS en de Sovjet-Unie ondenkbaar. Het grootste gevaar bestond in ongelukken, iets waar we een aantal keer maar net aan zijn ontsnapt.

De 2 supermachten hadden in de loop van de Koude Oorlog ook allerlei afspraken vastgelegd om te vermijden dat een conflict of een ongeluk zou leiden tot een oncontroleerbare escalatie. De mythische ‘rode telefoon’ was daarvan misschien het beste voorbeeld, ook al was het geen telefoon die op de desk van de Amerikaanse president stond, zoals velen dachten, maar een beveiligde telexverbinding. 

Geopolitieke aardverschuiving

De wereld heeft de periode afgesloten van een relatieve stabiliteit met de VS als alles bepalende supermacht. We evolueren naar een veel instabielere multipolaire wereld. Er is geen internationale politiestaat meer zoals de VS die in veel gevallen zijn wil kon opleggen aan andere landen. Niemand heeft het nog voor het zeggen in de huidige wereld. En de verschillende grote spelers proberen tijdens deze tektonische geopolitieke aardverschuiving zoveel mogelijk ruimte voor zichzelf in te nemen.

De strijd om invloed in de nieuwe wereld wordt niet gevoerd tijdens onderhandelingen om te komen tot een nieuwe verdeling. In die strijd gaat het opnieuw, zoals vanouds, om pure machtspolitiek. En naast economische en financiële macht, is militaire kracht een belangrijke factor.

Rusland toonde dat aan met zijn invasie van Oekraïne waardoor het op een ramkoers kwam met het Westen. Rusland negeerde alle internationale regels over respect voor de soevereiniteit en viel zonder enige verantwoording een buurland binnen. Het Westen reageerde door Oekraïne militaire en financiële steun te geven. In Oekraïne wordt er niet alleen een strijd gevoerd om grondgebied, maar gaat het ook om een gevecht tussen 2 modellen, een autocratisch tegenover een democratisch stelsel. 

De rest van de wereld wil zo weinig mogelijk betrokken geraken in dit gevecht, maar kijkt wel met veel belangstelling toe wie gaat winnen. De opkomende grootmacht China steunt Rusland maar kijkt goed uit dat het niet zijn vingers verbrandt. China wil zijn afzetmarkt in het Westen niet verliezen. Daarom blijft de steun veelal beperkt tot woorden en is Peking officieel neutraal. 

Als Oekraïne verliest, zal dat de positie van het Westen in de wereld ondermijnen en dus ook van westerse waarden als democratie en rechtstaat. Autocratische regimes zullen zich gesterkt voelen. 

De komst van Trump

Intussen wordt onze democratie en rechtstaat zoals we die de afgelopen decennia hebben gekend, ook van binnenuit bedreigd. In de VS is Donald Trump opnieuw verkozen tot president, ook al erkent hij nog altijd niet dat hij de verkiezingen in 2020 heeft verloren van Joe Biden. Hij heeft ook altijd de bestormers van het Capitool op 6 januari 2021 in bescherming genomen, terwijl die met geweld de uitslag van de presidentsverkiezingen wilden aanpassen in het voordeel van Trump. 

Een van de essentiële punten van een democratie is een geweldloze machtsoverdracht na democratische verkiezingen waarbij de verliezer zich neerlegt bij de uitslag. Indien er inbreuken zijn, kunnen die natuurlijk worden aangevochten wat Donald Trump en zijn omgeving uitvoerig hebben geprobeerd. Maar alle aantijgingen bleken op niets te zijn gebaseerd.

De sleutels van de democratie in de VS komen vanaf 20 januari 2025 weer in handen van diezelfde Donald Trump. Waar hij in 2016 totaal onverwacht als overwinnaar uit de stembus kwam - en eigenlijk niet goed wist hoe hij zijn presidentschap moest aanpakken -, is hij deze keer goed voorbereid. 

De plannen die onder meer via Project 2025 van de Heritage Foundation werden verspreid, voorzien alvast een grondige ingreep in het Amerikaanse stelsel. Project 2025 is niet het officiële programma van Donald Trump, en de man is notoir onvoorspelbaar, maar het geeft wel een idee in welke richting het kan gaan. Vooral de federale staat, omschreven als Deep State,  wordt gewantrouwd en moet worden afgebouwd onder het motto dat de regering weer in handen van het volk moet komen. 

Het Hongaarse voorbeeld

Het doet heel sterk denken aan de evolutie die eerder Hongarije heeft doorgemaakt. Premier Viktor Orbán is er op korte tijd in geslaagd om een stevige machtspositie uit te bouwen. Door controle te verwerven over media en rechtspraak kon hij de democratische spelregels in zijn voordeel aanpassen. Dat alles gaat gepaard met een discours tegen een zogenaamde elite, politiek en journalistiek, die alles boven de hoofden van de bevolking zou beslissen. De eigen elite, de kring rond Orbán, kan zich intussen schaamteloos verrijken zonder dat de bevolking het merkt want kritische media die het aankaarten, bereiken nog maar een beperkt deel van de bevolking.

Ook in andere landen van de Europese Unie zien we een evolutie waarbij de invloed toeneemt van eurosceptische partijen die zich spiegelen aan het Hongaarse voorbeeld. Met Donald Trump in het Witte Huis zal hun invloed alleen maar toenemen. 

Ook Rusland heeft het potentieel gezien van een groeiend eurokritische beweging en voert vaak gerichte campagnes via sociale media om partijen of personen te steunen die die boodschap uitdragen. Een verzwakte EU is in het voordeel van Moskou, zeker als het er in slaagt om eurosceptische politici verkiezingen te laten winnen die zich ook uitspreken tegen hulp aan Oekraïne. 

Zo was Rusland zeer actief tijdens de campagne voor de verkiezingen in Slovakije in 2023. Ze werden gewonnen door Robert Fico die pleitte voor een stopzetting van alle Slovaakse hulp aan Oekraïne. Onlangs was er de opmerkelijke uitslag van de pro-Russische Calin Georgescu in de Roemeense presidentsverkiezingen. Volgens de Roemeense veiligheidsdiensten had hij geprofiteerd van een groots opgezette beïnvloedingsoperatie op TikTok, aangestuurd door Rusland. De uitslag werd daarop geannuleerd door het Roemeense Hooggerechtshof.

Hybride dreigingen

Zoals zo vaak in deze gevallen van hybride oorlogsvoering, ontbreekt evenwel meestal hard bewijs – ook in Roemenië - waardoor Europese democratieën het moeilijk hebben om zich hiertegen effectief te verdedigen. In een democratie is er nu eenmaal een vrijheid van meningsuiting, en dat geldt ook voor pro-Russische standpunten. Rusland heeft de impact van die dynamiek en van de algoritmes van de sociale media beter begrepen dan vele Europese landen.

Het blijft me een raadsel waarom de sociale mediabedrijven onbeperkt via die algoritmes kunnen bepalen wat mensen te zien krijgen op hun tijdslijn. Zij zijn niet gedreven door een drang om iedereen van correcte informatie te voorzien. De algoritmes worden gemaakt op basis van commerciële impulsen. Berichten die sensationeel zijn, waarop veel reacties komen, krijgen per definitief voorrang want dat levert meer inkomsten op. 

Het Europese dilemma

Europa zal niet alleen op deze hybride dreiging van Rusland een antwoord moeten vinden. Het zal zich ook moeten bezinnen hoe het zijn eigen veiligheid kan garanderen nu de Amerikaanse bescherming veel onzekerder is geworden.

Voor Donald Trump is Europa eerder een concurrent dan een bondgenoot. Hij zal de NAVO niet opblazen, een idee waar hij in zijn eerste termijn af en toe mee gespeeld heeft, maar hij kan wel verhinderen dat Amerikaanse militairen worden ingezet bij een crisis in Europa. Artikel 5 van het NAVO-verdrag, de collectieve defensie, houdt geen automatisme in, het vereist een politiek besluit van de NAVO-raad. Trump kan een beslissing altijd tegenhouden.  

Binnen de NAVO wordt er terdege rekening mee gehouden dat Rusland, indien het succesvol is in Oekraïne, na enkele jaren van herbewapenen, zijn aandacht wel eens op Europa zou kunnen richten. NAVO secretaris-generaal Rutte veroorzaakte alvast veel ongerustheid met zijn speech vorige week dat we ons moeten voorbereiden op oorlog. 

Paniek is een slechte raadgever, ook nu, en is nergens voor nodig. Maar de weerbaarheid, de zelfredzaamheid, moet wel verbeteren zodat iedereen beter voorbereid is, mocht er ooit iets gebeuren. We mogen er niet naïef van uitgaan dat de aardverschuivingen in de wereld aan ons zullen voorbij gaan. Als je goed bent voorbereid, kun je veel aan. Ik heb in Oekraïne gezien wat er allemaal mogelijk is als de hele samenleving zich achter één doel zet. 

Ik geef toe, het zijn geen mooie vooruitzichten, en ik had liever afscheid genomen als VRT-journalist met een positievere boodschap, zodat ik mijn jongere collega’s dezelfde vreugde zou kunnen overbrengen die ik voelde in Roemenië in 1989 en Rusland in 1991. 

Belang van degelijke journalistiek

Net in deze woelige tijden is goede, degelijke journalistiek uitermate belangrijk om de bevolking te informeren, correct, zonder sensatiezucht. En blijft het belangrijk je ook te verplaatsen in het hoofd van groepen of personages die opvattingen en ideeën hebben die soms haaks staan op het eigen gedachtengoed. Om Poetin beter te begrijpen, moet je in het hoofd van Poetin proberen te kruipen en proberen te achterhalen wat zijn logica is, zonder dat je natuurlijk zomaar moet goedpraten wat hij allemaal zegt en doet.

Om iemand die stemt op extreme partijen beter te begrijpen, moet je tijd maken om te proberen te achterhalen wat de achterliggende redenen zijn. Het maakt gedragingen en beslissingen beter voorspelbaar. En daarmee reikt de journalistiek de politiek materiaal aan waarmee die aan de slag moet.

 Ik hoop dat de VRT dit soort journalistiek nog lang hoog in het vaandel zal voeren. Ik zal het voortaan met wat meer afstand volgen, maar wel met dezelfde belangstelling. 

Meest gelezen