Juist in dit tijdsgewricht is een onafhankelijke, kritische blik op de macht meer dan gewenst

Voor de tweede keer in korte tijd wordt de eigen beroepsgroep – de journalistiek – opgeschrikt door intellectuele fraude.

Eerst was er de Duitse sterreporter Claus Relotius. Zijn eigen medium, het gerenommeerde Der Spiegel, onthulde dat zijn bekroonde stukken ten dele bij elkaar gefabriceerd zijn.

In een nieuw schandaal gaat het zoeklicht naar een Nederlander die voor Vlaamse en Nederlandse nieuwsmedia analyses en reportages plagieerde en verzon. Ook kleinere alternatieve media zijn ditmaal betrokken. De luie analyse dat het allemaal de schuld is van de commerce kunnen we onszelf dus alvast besparen.

Veegwerk

Maar er is wel een probleem. Wie – terecht – vaak kritisch toekijkt op hoe macht gebruikt en soms misbruikt wordt, moet ook voor eigen deur durven vegen. En voor die deur is best wel wat veegwerk.

De fraude die media treft is niet nieuw. Van de allergrootste (The New York Times, USA Today, NRC,…) tot kleinere nieuwsorganen, zoals deze krant ooit: vele redacties hebben al te kampen gehad met publicaties die onwaar of ronduit vals zijn gebleken.

Doorheen vele van die stukken loopt een rode draad. Het zijn ‘verhalen’ die te goed verteld zijn om duchtig te controleren. Het adagium ‘too good to be checked’ alleen volstaat niet als verklaring.

Het bedrog verloopt subtieler. De stukken appelleren vaak aan overtuigingen die breed gedeeld worden, ook op redactievloeren. Ze bevestigen iets wat velen denken te weten, maar vooralsnog niet kunnen hard maken. Hoe neonazi’s echt denken, waarom armelui op de rijke Trump stemmen, hoe de maffia doordringt in Limburg. Komt er plots een reportage voorbij die die vragen beantwoordt, dan is de verlokking blijkbaar groot om controle achterwege te laten.

Lees ook:

Sterreporter verzint verhalen: “Ondanks twijfel rond zijn werk kon hij blijven schrijven. Pijnlijk.”

Medialessen

In zijn boek Het zijn net mensen toonde collega Joris Luyendijk al spijkerhard aan hoe buitenlandse correspondenten in oorlogsgebied ook maar gewoon voldoen aan de verwachtingen van het thuisfront en daar de gepaste verhalen bij maken. Luyendijks medialessen gelden nog altijd.

Ook journalisten zijn ‘net mensen’. Ze maken fouten, bezwijken onder tijdsdruk en laten zich vangen aan hun eigen ijdelheid. Fouten en bedrog vallen dan niet uit te sluiten.

Als nieuwsorganisatie kan je je daar wel op instellen. Dat lukt door bij voorkeur te werken met mensen en partnermedia die je kent en vertrouwt, door zuinig om te springen met anonieme bronnen en door transparant te zijn over fouten en vergissingen. Op al die punten is in de laatste fraudezaak glansrijk gefaald, ook door media die beweren beter te weten.

Dat is jammer, want de geloofwaardigheid in ‘de’ media staat toch al niet op haar hoogste punt. Juist in dit tijdsgewricht is een onafhankelijke, kritische blik op de macht meer dan gewenst. Journalistiek blijft daarvoor een noodzakelijk en belangrijk instrument. Eerlijkheid en openheid over het eigen falen en dwalen is dan een goed begin.