Kinderombudsman: nog steeds te veel minderjarigen in de cel

Guus* kon de slaap niet vatten, die nacht van 27 december 2015. Te veel gedachten. Wanneer mag ik eruit? Wat gaat er nu gebeuren? Wat moet ik doen? Hij was een ‘goeie jongen’, zegt hij zelf, nooit in aanraking geweest met justitie. Toch zat de destijds 16-jarige tiener urenlang opgesloten in het cellencomplex van Amsterdam Zuidoost. Een ‘betonnen hok van twee bij twee meter’ met een wasbak, wc, een bed en een stalen deur met een luikje erin.  ‘Ik kon alleen maar voor me uitstaren, voelde paniek’, herinnert hij. De reden voor zijn aanhouding: hij had een sleutelkastje vernield.

Het verhaal van Guus staat volgens de Kinderombudsman niet op zichzelf. Margrite Kalverboer deed onderzoek naar de zaak en concludeert in een rapport dat vandaag openbaar wordt gemaakt dat het nog te vaak misgaat bij het aanhouden en vastzetten van minderjarigen. Volgens het Kinderrechtenverdrag van de Verenigde Naties mag een kind alleen in het uiterste geval worden opgesloten. ‘Die afweging wordt soms niet zorgvuldig gemaakt’, zegt Kalverboer.

Terwijl de impact van opsluiting op een kind heel groot is, juist bij een relatief klein vergrijp, weet de Kinderombudsman. De onzekerheid over wat komen gaat, wanneer er iemand komt, leidt ertoe dat ze zich onmachtig en onveilig voelen. ‘Kinderen worden heel klein als ze de controle kwijtraken, dat heeft ook te maken met het puberbrein; emoties nemen in moeilijke situaties de overhand.’

De ombudsvrouw denkt dat politieagenten soms vanuit een impuls reageren. Ze zien de zoveelste etterbak voorbijkomen en voelen de behoefte om paal en perk te stellen. Toch moet een agent altijd het belang van het kind vooropstellen en afwegen of het echt noodzakelijk is om een minderjarige vast te zetten. Bij een veelpleger die de rest van de nacht zou doorgaan met onrust zaaien, is dat wellicht het geval. ‘Maar moet de samenleving ook beschermd worden tegen een jongen die een sleutelkastje heeft vernield?’

Strenger straffen

Ook Cindy Koole, voorzitter van de Vereniging van Nederlandse Jeugdrechtadvocaten, ziet dat kinderen nog vaak worden opgesloten. ‘Er wordt te veel geluisterd naar de roep in de samenleving voor een hardere aanpak, terwijl strenger straffen niet per se beter is, zeker niet bij kinderen’, zegt Koole.

Volgens de jeugdrechtadvocaat kan het zelfs averechts werken. ‘Je cre­ëert soms alleen maar meer ellende door kinderen op te sluiten, ze plassen in hun broek van angst als ze een politieauto zien, of krijgen een hekel aan de politie en lak aan het systeem.’

Zo ook Guus. Nadat hij vrijkwam uit zijn cel, hoorde hij nog nachtenlang het geluid van voetstappen op de celgang. ‘Ik dacht steeds weer dat ik in die gevangenis zat, een plek waar ik nooit meer wil zijn.’ Is dat nachtje cel dan niet juist heel leerzaam geweest? ‘Het enige dat ik heb geleerd, is dat politie niet te vertrouwen is’, zegt de Amsterdammer.

De politie laat in een reactie weten dat ‘ieder incident waarin het niet goed is gegaan er één te veel is’, maar dat het vaker wél goed gaat. Volgens politiewoordvoerder Mireille Beentjes horen kinderen ‘in principe niet’ in de cel. ‘Maar als een winkelier aangifte doet van een diefstal op heterdaad wordt wel van de politie verwacht dat we daar iets mee doen.’ Om tot een straf te komen die kinderen laat inzien dat iets niet mag, is onderzoek nodig, volgens de woordvoerder. Dat duurt soms onverhoopt lang. ‘Maar als het even kan proberen we een kind thuis in zijn eigen bed te laten slapen.’

De discussie over het vastzetten van minderjarigen is niet nieuw. In 2015 vroeg de voorganger van Kalverboer al aandacht voor de rol van kinderen in het strafrecht. Deze zomer ontstond ophef over de column van Volkskrant-journalist Toine Heijmans over zijn minderjarige zoon, die zeven uur lang vastzat voor het stelen van een rol koekjes.

Er is de afgelopen jaren al veel verbeterd, zegt Kalverboer. ‘De top van de organisatie is gevoeliger geworden voor het belang van kinderen, maar het is belangrijk dat iedereen op werkvloer daar van doordrongen is.’ Om dat te verbeteren doet ze in haar rapport aanbevelingen.

Zo zou een kind het recht op een gratis advocaat moeten behouden ook al wordt het naar huis gestuurd. Op dit moment verliest een minderjarige dat zodra het wordt vrijgelaten. Dat leidt ertoe dat een kind soms onnodig lang wordt vastgehouden. Na acht uur ’s avonds draaien advocaten geen diensten meer, dus als een kind na dat tijdstip wordt aangehouden moet het wachten tot de ochtend.

Kindvriendelijke cel

Daarnaast zou elk arrestantencomplex volgens Kalverboer moeten beschikken over een ‘kindvriendelijke’ cel. Wat dat precies inhoudt, wil ze laten bepalen door de kinderen zelf. ‘Maar ik kan me voorstellen dat het een plek is waar je niet de geluiden hoort van volwassen gedetineerden in de buurt, en waar iets van ontspanning en aankleding in zit.’ De politie laat weten dat ze al onderzoekt hoe zo’n cel eruit zou moeten zien.

Afgelopen zomer is een proef gedraaid in Oost-Nederland waarin minderjarige verdachten van een klein vergrijp niet werden vastgezet maar na een telefoontje met de ouders naar huis konden. De ervaringen zijn positief, maar de politie moet nog bekijken of het juridisch klopt. ‘Want iets stelen is een misdrijf – of dat nu gaat om een flesje nagellak of een bluetooth speaker – dus zonder straf kan een kind daar niet mee wegkomen’, zegt Beentjes.

_{*Om privacyredenen is de naam Guus gefingeerd.}