Weinig vat de Brexitchaos beter samen dan de reporter ter plaatse die zijn schouders ophaalt
“Om eerlijk te zijn, ik heb geen flauw benul wat er gaat gebeuren”, zei BBC-journalist Chris Mason. Er zijn een paar zekerheden in de politiek: politici hebben voor alles een oplossing en journalisten hebben voor alles een uitleg. Weinig vat de Brexitchaos in Londen dan ook beter samen dan de obligate reporter ter plaatse die niets beters meer weet te verzinnen dan de schouders op te halen en te bekennen dat hij geen idee heeft welke richting het uitgaat.
De twijfel is existentiëler dan de vraag of Theresa May premier kan blijven of het parlement het bereikte akkoord met de EU zal goedkeuren of niet. Tweeënhalf jaar na het referendum is er nog geen begin van nationale consensus. Niet over de te volgen weg. En niet eens over welke wegen begaanbaar zijn en welke doodlopende straatjes zijn.
Een deel van het probleem is typisch Brits. Het valt op hoe zelfs tegenstanders van de Brexit het soortelijk gewicht van hun land blijven overschatten. Zolang het Verenigd Koninkrijk lid was van de Europese Unie, kon het op veel punten een uitzonderingsstatuut afdwingen. Weinig Britten leken te begrijpen dat daar met het referendum een einde aan gekomen is. Niet omdat de EU de Britten wil pesten of straffen, maar omdat het vrijwaren van het Europese project helemaal bovenaan het prioriteitenlijstje stond. Niets zou de EU meer ondermijnen dan de suggestie dat je uit de Unie kan stappen en er toch alle voordelen van kan behouden. Een magische deal, die de Britten een elegante uitweg zou geven maar de interne Europese problemen groter zou maken, heeft simpelweg nooit op tafel gelegen.
Het vertrekpunt van de Brexitlogica was dat de EU wel belangrijk was voor het VK, maar dat omgekeerd het VK minstens even belangrijk was voor de EU. Dat blijkt niet te kloppen. Ja, eender welke Brexit dreigt een impact te hebben op de Europese economie. Ja, de meeste Europese leiders zouden, als ze de klok konden terugdraaien, opnieuw op een andere uitkomst hopen. Maar geleidelijk is wel het besef gegroeid dat Europa verder kan zonder de Britten. Hier en daar wordt intussen geopperd dat verdere integratie zelfs een stuk makkelijker wordt zonder de altijd lastige Britten.
In veel Europese landen is de nieuwste episode in de Brexitsoap niet eens meer het hoofdnieuws van de dag. De Britten staren nog altijd naar hun eigen navel, maar lijken nauwelijks te beseffen dat de rest van het continent betere dingen te doen heeft. In de Britse comedyserie Yes, Prime Minister zei de notoire euroscepticus Sir Humphrey: “Natuurlijk zijn wij lid van de EU. Dat is de beste manier om ze te saboteren.” Met de Britten op weg naar de uitgang, is ook hun macht over de Europese politiek verschrompeld. Dat besef dringt in Londen bijzonder traag door.
Ambitieuze visie, geen verantwoordelijkheid
Maar een deel van het Brexitprobleem overstijgt de Britse politiek en schetst een probleem dat ook elders opduikt. Je zou het de scheiding tussen visie en verantwoordelijkheidszin kunnen noemen. Of je nu voor of tegen de Brexit bent, uit de Europese Unie stappen is een gedurfde en ambitieuze breuk met het status quo. Het is een visie op een onzekere, maar fundamenteel andere toekomst. De herauten van de Brexit hadden alle recht om te proberen de bevolking van die visie te overtuigen. Het probleem zit hem in hóé ze dat gedaan hebben. En op welke manier ze hun ambitieuze visie andermans verantwoordelijkheid hebben gemaakt.
* 1. Beloof de hemel op aarde
Gedurfd, ambitieus, onzeker? Je zou het niet vermoed hebben als je de Brexitcampagne volgde. Niets leek makkelijker dan uit de EU stappen. Europa zou zich het vuur uit de sloffen lopen om de Britten zo veel mogelijk te behagen, de rest van de wereld zou staan aanschuiven om handelsakkoorden te ondertekenen waar anders decennia over onderhandeld wordt, en het geld zou massaal terugstromen naar de Britse gezondheidszorg. Iedere suggestie dat het allemaal niet zo makkelijk zou gaan, werd weggezet als bangmakerij.
* 2. Overschat het belang van een priemende blik
Hoe dat zou gebeuren? Daar hoefde je geen plan voor te maken, dat was puur een kwestie van karakter. Er is ook vandaag geen gebrek aan sterke-man-metaforen. Als de deal niet is wat beloofd is, dan komt het omdat Theresa May niet genoeg “ruggengraat” heeft, niet “standvastig” genoeg is, zich heeft laten rollen. De denkfout van zogenaamde sterke mannen is dat ze altijd denken dat alleen zij sterk genoeg zijn. In hun scenario volstaat een priemende blik naar de overkant van de onderhandelingstafel om het andere kamp te herleiden tot een bende slakken die op hun slijmspoor enkel naar de totale capitulatie kunnen glibberen.
* 3. Doe het vooral niet zelf
De harde Brexiteers hebben er altijd zorgvuldig voor gezorgd dat ze het zelf niet hoefden op te lossen, of ze namen ontslag bij de eerste opportuniteit. Zoals een columnist van The Guardian schreef: “Het is makkelijker om May te bekritiseren omdat ze niet thuis gekomen is met een kudde eenhoorns dan een job te aanvaarden waarbij je zelf moet bewijzen dat je eenhoorns kan kweken.” Hier voltrekt zich de scheiding tussen visie en verantwoordelijkheidszin. Brexiteers zijn geobsedeerd door de heroïsche rol van het VK in de Tweede Wereldoorlog. Maar ze gedragen zich als een Winston Churchill die, nadat hij eindelijk Neville Chamberlain heeft weg gekregen, de evacuatie van Duinkerke aan iemand anders overlaat.
* 4. Schiet elk compromis genadeloos af
De definitie van een compromis is een akkoord waar iedereen mee kan leven en niemand gelukkig mee is. Maar zo zien onze moderne visionairen het niet. Zelfs het lauwste akkoord wordt in apocalyptische termen geschetst: het VK wordt een kolonie, een vazalstaat, de nazi’s hebben alsnog gewonnen. Als de huidige deal iets duidelijk maakt, is het vooral het waanbeeld waarop veel Brexitretoriek gestoeld was. Maar de hardliners wassen hun propere handen in onschuld.
Angsthazen met koortsdromen
Theresa May zal je niet rap op een visie betrappen, maar ze is opgetrokken uit verantwoordelijkheidszin. Als ze nog altijd premier is, dan is dat bij gratie van cynici die geen enkele behoefte voelen om te bewijzen dat hun visie haalbaar is, en geen enkele verantwoordelijkheid willen nemen als het fout loopt. De geschiedenis herinnert zich de grote politici die beide gaven wisten te combineren. Ze wordt nu herschreven door angsthazen met koortsdromen.
Dat is de essentie van populisme. Niet de radicale ideeën, niet de gezwollen retoriek, maar het onvermogen en de onwil om echt verantwoordelijkheid te nemen. Zelfs populisten die aan de macht komen, zijn de hele tijd bezig om anderen de schuld te geven van hun eigen falen. Het wordt dringend tijd dat we politici niet alleen vragen wat ze willen doen, maar ook hoe ze het willen doen. Als het antwoord is: “Simpel, je moet het gewoon hard genoeg willen”, dan herken je meteen de politicus met een visie, maar zonder plan. En die blijkt behoorlijk gevaarlijk te zijn.
