Direct naar artikelinhoud
Doping

Deze oud-chef van het dopinglab in Moskou is nu klokkenluider in de staatsdopingaffaire

Grigori Rodtsjenkov in 2007.Beeld EPA

Wie is Grigori Rodtsjenkov, de oud-chef van het doping lab in Moskou? Volgens de Russische president Poetin is hij een agent van de Amerikaanse geheime dienst. Het IOC beschouwt hem als een betrouwbare klokkenluider in de Russische staatsdopingaffaire.

Is het hem werkelijk? Is dit Grigori Rodtsjenkov, de voormalige directeur van het dopinglaboratorium in Moskou, die het door de staat georkestreerde massale gebruik van stimulerende middelen in de Russische topsport uit de doeken deed voor de dopingjagers?

Hij lijkt er wel op, in de opnamen voor een webcam die begin deze maand plotseling opdoken in een nieuwsprogramma van de Russische staatszender NTV. Weliswaar zonder snor nu, maar wel met dezelfde gelaatstrekken en de grijze, licht krullende haardos en een bril met uitgesproken montuur, te herkennen uit de veelbesproken Netflix-documentaire Icarus. Daarin raakt filmmaker Bryan Fogel min of meer toevallig betrokken bij de vlucht van de gepromoveerde chemicus uit Rusland naar de Verenigde Staten.

Wat hij voor de webcam zegt, draagt wat minder bij aan het beeld van een hoog op het schild verheven kroongetuige van het mondiale antidopingagentschap Wada. Terwijl hij aan een keukentafel noedels naar binnen werkt, biecht hij op dat hij het allemaal voor het geld heeft gedaan. Dat hij alle olympische sporten in Rusland voor de vijf komende jaren kapot zal maken en dat de strijd tegen doping hem niks kan schelen. Hij zit lekker in een duur appartement in Los Angeles en heeft het nieuwste model van het automerk Infiniti gekregen. Nog een bekentenis: 'Ik heb alle zondes begaan behalve pedofilie, homoseksualiteit en drugshandel.'

(De tekst gaat verder onder de video.)

Ik heb alle zondes begaan behalve pedofilie, homoseksualiteit en drugshandel
Grigori Rodtsjenkov

Of is hij toch meer deze man? Een dag na de uitzending verschijnt in The New York Times, in mei vorig jaar het eerste podium voor zijn optreden als klokkenluider, een interview met hem. Dat was niet zomaar tot stand gekomen. Hij zit ondergedoken. Zijn advocaat had bemiddeld, de vragen waren via mail gesteld. De Rus is ondergebracht in een programma voor de bescherming van getuigen. Rodtsjenkov vreest voor zijn leven. Twee vakgenoten zijn onder niet geheel opgehelderde omstandigheden plotseling gestorven. Moskou heeft om zijn uitlevering gevraagd.

Rodtsjenkov vreest voor zijn leven

Propagandakanaal

In de krant ontbreken de bekentenissen en de provocerende toon. Hij zegt dat Russische atleten die kunnen aantonen dat ze onschuldig zijn in februari gewoon zouden moeten kunnen deelnemen aan de Olympische Spelen in Pyeongchang - in lijn met het besluit op 5 december van het Internationaal Olympisch Comité. Hij noemt nog een andere Russische official die betrokken was bij het verwisselen en verdonkeremanen van urinestalen in Sotsji. Het is de huidige voorzitter van de biatlonbond.

Twee keer Rodtsjenkov, twee gezichten. Over de uitzending van NTV, een propagandakanaal van de staat, bestaan twijfels. Was dit soms een dubbelganger? Waren dit al bestaande opnamen die uit hun context zijn gehaald? Hoe de zender aan de beelden kwam, is onduidelijk.

(De tekst gaat verder onder de foto.)

Was dit soms een dubbelganger?
Russische sporters tijdens de openingsceremonie van de winterspelen in Sochi.Beeld AFP

Het illustreert op z'n minst dat de Russen al het mogelijke doen om te onderstrepen dat Rodtsjenkov psychisch labiel is en een hoogst onbetrouwbare getuige. Het IOC en het Wada hebben geen twijfel: al zijn verklaringen over de grootscheepse fraude met urinestalen kloppen en worden ondersteund door andere getuigen en fysiek bewijs.

Om zicht op hem te krijgen, geeft Icarus enig houvast. Rodtsjenkov wordt in de documentaire door Fogel, een fanatieke fietser, gevraagd hem wetenschappelijk te begeleiden in zijn poging aan te tonen dat dopingcontroles makkelijk zijn te omzeilen. De filmmaker komt er pas later achter wie de Rus eigenlijk is.

Die blijkt een vlotte babbelaar, overtuigd van eigen kunde en gelijk en hij heeft er zichtbaar lol in met het experiment mee te werken. Hij is zeker consistent in enkele uiterlijkheden: een voorkeur voor het dragen van de korte broek en overhemden met ruitjesmotief en in het tonen van het ontblote bovenlijf voor de webcam. In zijn sappige accent van het Engels vallen de lidwoorden geregeld weg. 'It's better to have prescription.'

De filmmaker komt er pas later achter wie de Rus eigenlijk is

Narcistische trekjes

Directeur Herman Ram van de Nederlandse Dopingautoriteit heeft hem twee keer de hand gedrukt, op bijeenkomsten van laboratoriumdirecteuren. 'Het was even hallo zeggen. Verder ging het niet.'

De documentaire bevatte volgens hem weinig nieuws, maar riep bij hem wel vragen op over de psyche van de man. Hij ontwaarde 'narcistische trekjes'. 'Je ziet iemand die behoefte heeft aan aandacht en erkenning. Hij vindt zichzelf erg goed en denkt heel lang dat hij onaantastbaar is.' Maar Ram wijst er ook op dat die babbelzucht en zelfingenomenheid niet wegnemen dat zijn beschuldigingen telkens waterdicht zijn gebleken.

(De tekst gaat verder onder de foto.)

Je ziet iemand die behoefte heeft aan aandacht en erkenning
Herman Ram
Potjes waarin urine voor dopingtesten wordt bewaard tijdens de Olympische Spelen.Beeld ap

Wetenschappelijk medewerker Olivier de Hon van hetzelfde instituut ontmoette hem bijna jaarlijks op het symposium van Usada, het Amerikaanse anti-dopingagentschap. Ze ontbeten weleens samen. 'Ja, we praatten geregeld inhoudelijk over het vak, maar ook weleens over de sport. Hij was een behoorlijke hardloper. Hij noemde zichzelf een subtopper, maar ik was behoorlijk onder de indruk van de tijden die hij had neergezet.'

Hij noemt Rodtsjenkov 'flamboyant.' 'Veel armgebaren, veel emoties. Hij hield ervan om zichzelf te horen praten. ' De Rus mengde zich geregeld in de discussies over verbetering van het systeem en publiceerde geregeld onderzoek op dit terrein.

De Hon: 'Ik was dan ook behoorlijk verrast toen zijn rol duidelijk werd. Hij moet een dubbelleven hebben geleid. Ik ging er altijd vanuit dat laboratoriumdirecteuren ethiek hebben. Ze moeten er altijd om lachen als er verhalen opduiken dat iemand zich zou hebben laten omkopen. Ze staan voor een dopingvrije sport. Ook daarom vertrouwde ik hem. Ik ben teleurgesteld.'

Ik was dan ook behoorlijk verrast toen zijn rol duidelijk werd
Olivier de Hon

Peter Van Eenoo, directeur van het dopinglaboratorium in Gent, werkte met de Rus samen. Eerst was hij door de Wada afgevaardigd naar het lab in Moskou om na te gaan of de procedures volgens de regels verliepen, later was hij in Sotsji toezichthouder. 'Grigori is een zeer intelligent persoon. Een belezen man, hij kent de Russische klassiekers van binnen en buiten en citeert graag George Orwell. Zelf is hij een excellent verteller, iemand die echt de aandacht naar zich toe zuigt.'

Over zijn expertise heeft hij geen twijfels. 'Laten we niet vergeten dat hij ook goed werk heeft geleverd. Het is mede dankzij hem dat er nu nog dopinggevallen van de Spelen in Peking (2008) en Londen (2012) aan het licht komen. Hij leverde de methode om destijds gebruikte spierversterkers alsnog aan te tonen.'

In Sotsji had Van Eenoo niet veel reden tot argwaan. Het aantonen van fraude was niet zijn opdracht. 'Eigenlijk verliep alles volgens het boekje. De monsters kwamen op tijd beschikbaar en ondergingen de voorgeschreven controles. 'Het waren alleen niet de juiste stalen die werden geanalyseerd. Wij keken naar het einde van de pijplijn, naar andere parameters, niet wetende dat er helemaal aan het begin al iets mis ging.'

Hij herinnert zich dat Rodtsjenkov veel aanwezig was, maar niet zo veel uitvoerde. 'Hij zat geregeld gewoon tv te kijken, naar de Spelen.' Dat hij vrijwel dagelijks een bezoek bracht aan de toenmalige minister van Sport Vitali Moetko, later door hem aangewezen als de kwade genius, vond hij wel wat wonderlijk. 'Maar daar bleef het bij. Ik wist ook: dit is Rusland.'

Ik wist ook: dit is Rusland
Peter Van Eenoo

Dat de directeur van het dopinglab zelf een spil bleek te zijn in het geheel, verbaasde hem uiteindelijk niet eens. 'Maar dat staat los van de persoon, het is meer omwille van het land. Grigori heeft me wel eens verteld dat ten tijde van de Olympische Spelen in Seoul in 1988 de Sovjets in een koopvaardijschip een lab hadden waarin werd nagegaan of de testen van hun atleten wel negatief uitvielen.'

Het bevreemdde Van Eenoo wel dat de Rus in zee ging met een journalist voor een documentaire. 'Zelf betwijfel ik het, maar er zijn collega's van mij die ervan overtuigd zijn dat hij het doelbewust heeft gedaan. Hij wist op dat moment al dat het verkeerd ging aflopen.'

(De tekst gaat verder onder de foto.)

Hij wist op dat moment al dat het verkeerd ging aflopen
Peter Van Eenoo

Zelf een gebruiker

Het systeem van list en bedrog was al decennia gesneden koek voor Rodtsjenkov. Als student was hij inderdaad een verdienstelijke hardloper, op vooral de 1.500 en 5.000 meter, en gebruikte hij zelf ook doping. Het was nota bene zijn moeder, arts in een ziekenhuis in Moskou, die hem met tussenpozen injecteerde met stanozolol, een anabole steroïde. 'The best of the best', is zijn kwalificatie in de documentaire.

Al dan niet verboden stoffen bleven daarna in de buurt. Toen ze toch niet voldoende opleverden om van hem een topsporter te maken, concentreerde hij zich meer op zijn studie chemie aan de Staatsuniversiteit van Moskou.

Van 1985 tot 1994 was hij analist voor het dopinglaboratorium in de stad. Tijdens de Spelen in Seoul zat hij als lid van de Russische afvaardiging op de eerste rij toen de Canadese sprinter Ben Johnson tegen de lamp liep. Hij beweerde later dat hij van buitenaf aan de staal kon zien dat er iets niet deugde.

Als student was hij een verdienstelijke hardloper en gebruikte hij zelf ook doping

De expertise was zich almaar verder aan het opbouwen. In 1990 promoveerde hij op een studie naar de manier waarop het lichaam steroïden afbreekt. Na een verblijf in de VS waar hij voor een dochteronderneming van Hewlett Packard werkte die analyseapparatuur produceerde, en een intermezzo bij het Canadese dopinglab in Calgary, volgde in 2005 zijn aanstelling tot directeur van het instituut in Moskou.

Enkele jaren later kwam hij in de problemen. Hij raakte naar eigen zeggen in conflict met Sergej Portoegalov, een sportarts die atleten verboden middelen toediende in ruil voor een aandeel in het prijzengeld - hij is dit jaar levenslang geschorst door het sporttribunaal in Lausanne.

Er zijn ook verklaringen dat de twee lange tijd innig hebben samengewerkt. In 2011 verrichtte de Russische justitie een huiszoeking bij Rodtsjenkovs zus Marina, een voormalige hardloopster. Zij werd beticht van het handelen in anabole steroïden, die ook werden aangetroffen. Ook haar broer kwam onder verdenking te staan.

Het leidde tot gebeurtenissen waar de Russische autoriteiten gretig naar verwijzen om het onevenwichtige karakter van de verrader uit hun midden te illustreren. Hij deed een poging tot zelfmoord door zich te verwonden met een mes. Behandeling in een psychiatrische kliniek leidde tot de diagnose dat hij een milde vorm van schizofrenie heeft.

Het was kennelijk niet zo ernstig dat hij geen directeur kon blijven. Volgens hem kreeg hij bij terugkeer uit de kliniek nadrukkelijk de opdracht de magere prestaties van de Russische equipe in Vancouver (2010) uit te wissen door de atleten te laten schitteren in eigen land, in Sotsji (2014). Dat lukte. Rusland won het medailleklassement. Maar Rodtsjenkov belandde eind dat jaar op de glijbaan, toen de ARD in een documentaire grootschalig dopinggebruik in de Russische topsport aantoonde. Corrupte officials verdoezelden tegen betaling positieve tests.

(De tekst gaat verder onder de foto.)

Hij deed een poging tot zelfmoord door zich te verwonden met een mes
Grigori Rodtsjenkov in het dopinglab.Beeld Netflix

Een crimineel

De directeur van het dopinglab was een van de sleutelfiguren. Eind 2015 - inmiddels ontslagen - zag hij geen andere uitweg dan te vluchten naar de VS, met achterlating van zijn vrouw, kinderen, bezittingen en zijn hondje Vrangei.

Directeur Ram van de Nederlandse dopingautoriteit ziet niet veel reden tot compassie. 'Laat er geen misverstand over bestaan: de man is een crimineel. Wat je wel vaker ziet bij klokkenluiders: hij was betrokken bij zeer ongure zaken. Hij mag nooit meer terugkeren in de dopingbestrijding. En hij zou eigenlijk strafrechtelijk vervolgd moeten worden voor het in gevaar brengen van de gezondheid van sporters.'

De man is een crimineel
Herman Ram

Zijn medewerker De Hon zou nog weleens met hem willen spreken. 'Ik vraag me af in hoeverre hij een vrije keus heeft gehad.' Laboratoriumdirecteur Van Eenoo: 'Het is weerzinwekkend wat hij heeft gedaan. Ik heb er geen begrip voor. Maar onder bepaalde regimes is het heel moeilijk om nee te zeggen.'

Met medewerking van Tom Vennink, correspondent in Rusland.