"Snijd in onderwijs en je krijgt de brexit"

Hij verhuisde als 23-jarig broekventje van Colombia naar Europa en was één groot wandelend cliché: de Latijns-Amerikaanse jongeling die romanschrijver wilde worden en de voetafdrukken opzocht van zijn literaire helden.

Wat doe je dan, als wandelend cliché? Je gaat naar Parijs, de stad van de liefde, de stad van het licht, waar al die helden hebben verbleven: Joyce, Hemingway, Vargas Llosa, Cortázar en natuurlijk Gabriel García Márquez, de in 2014 overleden Colombiaanse legende met wie Juan Gabriel Vásquez zo vaak tegen wil en dank wordt vergeleken.

Pas na een paar jaar Europa drong tot hem door dat zijn overtocht niet alleen romantisch-literair was gemotiveerd, maar dat er in zijn onderbewuste nog een andere drijfveer was geweest.

"Ik was elf jaar oud toen Pablo Escobar (beruchte Colombiaanse drugsbaron, red.) de minister van Justitie liet vermoorden. Toen begonnen de moeilijkste jaren. Ik was twintig toen Escobar werd gedood: in mijn tienerjaren leefde ik een land dat was verscheurd door geweld en terrorisme. Mettertijd realiseerde ik me dat ik ook was weggerend van het land waar mijn leven is gevormd door geweld."

Drugsoorlog en FARC

Gabriel Vásquez is intussen de gevierde romancier die hij wilde worden, een van de meest gelezen en geprezen Latijns-Amerikaanse schrijvers van dit moment. Na Parijs woonde hij een tijdje in Barcelona en de Ardennen, waar hij nog geregeld komt. Dit vraaggesprek vindt ook in die schitterende omgeving plaats, tijdens een huiselijke lunch in een omgebouwde boerderij van vrienden.

Met zijn vrouw en tweelingdochters woont hij intussen in het opbloeiende Bogota. Daar is het een stuk beter toeven dan tijdens de bloedige drugsoorlog, toen je 's ochtends vroeg in je auto niet durfde stilstaan voor een rood stoplicht uit angst om te worden beschoten of ontvoerd.

En dan had je daarnaast nog de lange, bittere strijd tussen de overheid en de rebellenbeweging FARC, die vorig jaar eindelijk de vrede tekenden in Cuba. "Het militair hospitaal in Bogota heeft een ruimte voor gewonde soldaten. Die ruimte staat sinds december vorig jaar leeg. Er is geen betere metafoor voor de toestand van het land."

Culturele band

Zijn levensloop stelt hem in staat om met een Colombiaanse bril naar Europa te kijken en met een Europese bril naar Colombia.

"Colombianen hebben van oudsher een sterke culturele band met Europa, maar die is de afgelopen vijftig, zestig jaar verzwakt. In die tijd is Europa als culturele entiteit vervangen door de Verenigde Staten. Tussen de onafhankelijkheid van Colombia in 1821 en de Tweede Wereldoorlog was de culturele invloed van met name Frankrijk en Groot-Brittannië in Colombia heel sterk. Elke Colombiaanse schrijver of intellectueel aan het eind van de 19de eeuw sprak uitstekend Frans. De politieke klasse bestond uit hoogopgeleide mensen die in Europa hadden gestudeerd.

"Die tendens om zich op Frankrijk en Engeland te richten, was ook een manier om zich los te maken van de Spaanse invloed. Dat gold zeker voor de eerste decennia na de onafhankelijkheid. Frans was tegen de eeuwwisseling de taal van de diplomatie. Al onze instituties, ons hele rechtssysteem, dat alles is gebaseerd op de 'Code Napoléon'.

"Sinds de Tweede Wereldoorlog is die leidende rol overgenomen door de VS, als culturele invloed, maar ook politiek, zowel de goede als de slechte dingen. In Colombia deed de Koude Oorlog zich zeer sterk gelden. De moord op Jorge Eliécer Gaitán (links-liberale politicus, in 1948 doodgeschoten in Bogota, red.) is in feite een van de eerste grote tragedies van de Koude Oorlog. Hij werd vermoord omdat hij werd gezien als een gevaarlijke communist.

"Ik ben opgegroeid onder Amerikaanse invloed: cultureel, politiek, literair en muzikaal. Maar ik heb een groot deel van mijn leven in Europa gewoond en dat is een ander deel van mijn cultuur geworden. Ik heb de haat-liefdeverhouding die Europa heeft met de Verenigde Staten altijd fascinerend gevonden. Vooral in Frankrijk, zoals ze het daar altijd hebben over cultureel imperialisme. Maar als je een Frans literatuurtijdschrift openslaat, is de helft Amerikaans.

"In deze tijden is het grootste probleem in Europa de opkomst van het populisme. Populisme als systeem hangt af van leugens, paranoia, samenzweringstheorieën, alle dingen die een alternatieve werkelijkheid creëren. Achter elke populistische beweging zit een poging om de bekende realiteit te vervangen door iets anders. Bijvoorbeeld een wereld waarin Joden verantwoordelijk zijn voor alles wat slecht is. Of moslims, migranten, de kosmopolitische elites.

"Het creëren van die alternatieve werkelijkheid was best moeilijk voordat de sociale media bestonden. Nu is het heel makkelijk. Hegel zei: 'Het lezen van de krant is als het gebed van de seculiere mens.' Vroeger lazen we de krant en hadden we allemaal toegang tot een gedeelde versie van de realiteit. Als je een linkse krant las, zag je de linkse versie, met een rechtse krant de rechtse, maar het ging allemaal over dezelfde realiteit in het midden.

"Sociale media hebben dat idee vernietigd. Er is geen gemeenschappelijk idee meer van wat er aan de hand is. Lezers hebben alleen maar toegang tot de wereld waarmee ze het eens zijn. Ze horen nooit meer iets van de andere kant. Dat is een van de grootste uitdagingen voor Europa: hoe om te gaan met dit populisme?

"Wat de Europese politieke leiders daaraan kunnen doen? Het is eigenlijk twintig jaar jaar geleden al misgegaan. Tussen de vijf en de twintig jaar geleden begonnen Europese regeringen overal de onderwijssystemen te ontmantelen. Onderwijs is in feite het enige wapen dat je hebt tegen 'post-truth', leugens en alternatieve feiten. Kijk naar de Britse oud-premier David Cameron, die sneed in de salarissen in het onderwijs. 2014 en 2015 waren jaren van enorme bezuinigingen op onderwijs.

"De Franse president Nicolas Sarkozy kreeg de ergste onderwijsstakingen voor de kiezen wegens de geschrapte banen en de loondalingen in het onderwijs. De Spaanse regering onder Mariano Rajoy heeft hetzelfde gedaan: geld weghalen bij cultuur en onderwijs, het verslechteren van de onderwijswet.

"De vakken filosofie en geschiedenis zijn nagenoeg verwijderd uit het Spaanse onderwijsprogramma. Leraren zijn kwaad omdat iemand kennelijk een diploma van de middelbare school kan krijgen zonder ooit van Plato of Descartes te hebben gehoord. Onderwijs en cultuur kunnen worden ondergraven omdat er geen onmiddellijke consequenties zijn voor politici. Die zijn er pas tien jaar later: mensen die voor de brexit stemmen.

"Mijn idee van het goede Europa, de waarden die daarbij horen, werden de afgelopen jaren belegerd. Ze liepen gevaar door populisme, religieus fundamentalisme en terrorisme. De brexit was voor mij een van de drie overwinningen van het populisme, samen met de overwinning van Donald Trump en het 'nee' in het Colombiaanse referendum over het vredesproces (op 2 oktober vorig jaar, red.).

"Maar jullie hebben ook genoeg om trots op te zijn. Kijk naar het afgelopen jaar. Zoals Nederland bij de verkiezingen reageerde, en Wilders niet liet winnen; zoals Frankrijk reageerde, waar Le Pen niet won; de beslissingen die Angela Merkel heeft genomen: dat zie ik als het liberale Europa dat eindelijk reageert op zijn vijanden. Dat is het redelijke, tolerante, humanistische Europa.

"De nederlagen van Le Pen en Wilders waren niet het gevolg van een politiek besluit op een hoog niveau, ze kwamen van onderop. Kiezers hadden echte angst. Ze hadden de brexit zien gebeuren, ze zagen de enorme macht van leugens en xenofobie en namen daar stelling tegen, in zeer onzekere omstandigheden. Ze zeiden: dit is niet wie wij zijn. Daar mogen jullie best trots op zijn."

Europa in perspectief

Wat is het eerste dat in u opkomt als u denkt aan Europa?

"De cultuur van de roman. De geboorte van de roman, rond de 16de, 17de eeuw is een van de grootste momenten in onze beschaving. Milan Kundera zei: 'Europa gaat er prat op de mensenrechten te hebben uitgevonden, maar daarvoor was eerst het idee van het individu nodig, iemand met waardigheid en rechten, onafhankelijk van zijn sociale status. Dat idee hebben we gekregen dankzij de roman.' In Lazarillo van Tormes (1554), een korte Spaanse roman, schreef voor het eerst iemand van de hoogste klasse vanuit het perspectief van een arme, onwetende jongen uit de lagere klasse. Voor het eerst bracht de literatuur dat soort empathie voort. Daardoor ontstond het humanisme als wereldbeschouwing."

Wat is het eerste dat in u opkomt als u denkt aan de Europese Unie?

"De EU, met al haar tekortkomingen en problemen, is een belangrijk onderdeel van dat humanistische project. De EU is het antwoord op een van de ergste crises in Europa, zelfs in de wereld, sinds laten we zeggen 1848, toen landen begonnen te lijken op wat ze nu zijn. Nu moeten we de EU alleen weer op het juiste spoor krijgen, door het individu voorrang te geven op de markt en de staat. De Duitse filosoof Habermas zegt dat we ons moeten herinneren dat staten geen rechten hebben, alleen individuen. Dat vergeet de EU soms."

Wat kan Europa leren van Latijns-Amerika in het algemeen en Colombia in het bijzonder?

"Wat mij altijd heeft verbaasd, is hoe Latijns-Amerika in het verleden grote immigratiegolven moeiteloos heeft verwerkt. Dat is een van de grote minpunten in Europa. Het Europese systeem is niet in staat om mensen van buiten de EU goed te integreren. In Latijns-Amerika hebben we dat probleem niet. Meestal zijn immigranten al na één generatie, of misschien nog sneller, onderdeel van de Colombiaanse maatschappij. Kijk naar de Argentijnse oud-president Carlos Menem: een zoon van Syrische immigranten. Om een of andere reden respecteren Latijns-Amerikanen mensen die van buitenaf komen. In Europa zeggen ze eerder: 'Dit is mijn land.'"

Wie is Juan Gabriel Vásquez?

– Geboren in Bogota, Colombia in 1973

– Woonde tussen 1996 en 2012 in Parijs, de Ardennen en Barcelona.

– Brak door met de roman De informanten (2004). Internationaal succes volgde met Het geluid van vallende dingen (2011).

– Koppelt mijlpalen uit de moderne Colombiaanse geschiedenis aan fictie, in een meeslepende stijl.