Radicalisering kan niet 'genezen' worden

Uit een onderzoek van professor Marion van San voor de denktank Itinera blijkt dat deradicalisering in Vlaanderen niet bijzonder effectief is. “Waterdichte methodieken waardoor radicalisering kan worden ingeperkt en waardoor aanslagen kunnen worden voorkomen, bestaan helaas niet”, luidt haar conclusie. De empirische bevestiging van een these die wellicht gemakkelijk te voorspellen was voor wie vertrouwd is met de problematiek en er een goed begrip van heeft. De deradicaliseringsindustrie maakt namelijk twee foute veronderstellingen: (1) dat radicalisering een ‘ziekte’ is die je kan ‘genezen’, en (2) dat ze het het gevolg is van extreme ideologische opvattingen.

Psychologisering

Het is een heel sinistere gedachte – die doet denken aan bepaalde 20ste-eeuwse wanpraktijken uit de Sovjet-Unie – dat bepaalde meningen het gevolg zouden zijn van een psychische ‘afwijking’ en dus ‘genezen’ zouden kunnen worden. Dit idee veronderstelt namelijk een soort biologisme en materialisme dat mensen reduceert tot chemische machines die geestelijke bijproducten afscheiden, waaronder radicale gedachten. 

Daarmee schrijft deze logica zich in in een maakbaarheidsdenken dat maar al te vaak uitmondt in autoritaire toestanden. Want als de staat voorziet in de genezing van fysieke kwalen, waarom zou ze dan niet hetzelfde doen voor dergelijke psychische problemen? “Heeft u last van een verlangen om ‘de ongelovigen’ aan te vallen? Maak nu een afspraak met de deradicaliseringsambtenaar!”

Identiteit

Het andere punt waar het schoentje knelt, is de aanname dat geradicaliseerden handelen vanuit bepaalde ideologische motieven. Deze opvatting beperkt zich lang niet alleen tot deradicaliseringsbureaus, maar is wijdverspreid – zo sterk dat ze in de media geldt als stilzwijgende veronderstelling. Ze is evenwel zeer betwistbaar: in mijn boek Lastige waarheden tracht ik aan te tonen dat identiteit, veeleer dan extreme opvattingen, de drijfveer achter oorlog, conflict en terreur is. Identiteit bezit namelijk de intrinsieke eigenschap een ingroup en outgroup te creëren, en bijgevolg ook een natuurlijk antagonisme tussen beide. Daarbij maakt het niet zozeer uit wat deze twee groepen zijn, zolang ze maar überhaupt aanwezig zijn.

Mijn analyse herleidt terreur en radicalisme dus tot een mislukte integratie, die migranten en hun nakomelingen heeft laten gedijen als aparte identiteit, een herkenbare ‘zij’, in plaats van hen op te nemen als deel van een gemeenschappelijke nationale identiteit. Omdat identiteit een bron is van genot – omwille van gekende biologische redenen – groeit haar belang evenredig met sociaal-economische en ontwikkelingsproblemen, van de soort die in (etnische) getto’s aanwezig pleegt te zijn. Het logische gevolg hiervan is een vergaand identitair extremisme dat het antagonistische element op de spits drijft.

Ideologie als neveneffect

Hebben terroristen dan geen extreme opvattingen? Zeker. Maar men moet zich afvragen of dergelijke opvattingen de oorzaak dan wel het gevolg zijn van identiteit. Toegespitst op het nationaal-socialisme in Duitsland wordt de vraag dan: haatten de nazi’s Joden omdat ze in de rassenleer geloofden, of geloofden ze in de rassenleer omdat ze Joden haatten? Het tweede lijkt me evident het juiste antwoord.

Laten we dus de reële oorzaken van terreur en extremisme aanpakken in plaats te trachten ze als opvattingen te ‘genezen’. Dat beleid moet steunen op twee pilaren: de sociaal-economische, opvoedkundige en culturele toestand van de bevolkingsgroepen waaruit gerekruteerd wordt verbeteren, en ze integreren in de nationale identiteit en zo uit de getto’s halen. Alleen zo wordt het hart van de kwestie aangepakt.