De zware verliezen van een vader en een zoon
Rachida Lamrabet schrijft met Vertel het iemand een verbeeldingsrijke WO I-roman. Daarin richt ze de lens op een verscheurde Frans-Marokkaanse jongen die tussen twee stoelen valt.
Het was een literaire entree door de grote poort voor Rachida Lamrabet in 2007. Met haar debuut Vrouwland schreef ze meteen de – intussen opgedoekte – Vlaamse Debuutprijs op haar naam. Lamrabet leek bovendien, samen met Mustafa Kör, als breekijzer te kunnen fungeren voor een nieuwe lichting fictie-auteurs van vreemde origine. Terwijl tegenwoordig in Frankrijk en Nederland literatuur van schrijvers met een migratie-achtergrond floreert en zelfs voorname prijzen wegkaapt (denk aan Murat Isik en de Libris), blijft het in Vlaanderen nog steeds met het vergrootglas zoeken naar auteurs van buitenlandse afkomst.
Ruim elf jaar later is de Vlaams-Marokkaanse Lamrabet (°1970) nog altijd een van hun uithangborden, hoewel haar laatste roman De man die niet begraven wilde worden al uit 2011 dateert. Stemmen als Fikry El Azzouzi en Dalilla Hermans voegden zich bij haar. Maar affirmeren doen ze zich – noodgedwongen – met hun politieke of maatschappelijke stellingnames. Lamrabet beseft het zelf: “Identiteit is een obsessie geworden. Die debatten houden me weg van mijn eigen ambitie: literatuur maken. Je moet voortdurend tegenspreken, vooroordelen ontkrachten, stereotypen ontrafelen”, zei ze onlangs in een gesprek met De Morgen.
Haar felle documentaire Project Deburkanisation – waarin ze het opnam voor het recht van de vrouw om zich in een boerka te hullen – bracht haar in het oog van de storm. Het kostte de juriste haar job bij gelijkekansencentrum UNIA. Ze schreef er vervolgens het pamflet ‘Zwijg, allochtoon’ over.
In de tijdspanne van één nacht vertelt Amazigh zijn onthutsende relaas aan zijn vader. Is het een hartenkreet of een zuivering?
Toch werkte Lamrabet ook al een flinke poos aan een nieuwe roman. En die situeert zich niet in het heden: geen nieuwe Belgen die worstelen met hun achtergrond of integratieperikelen, zoals je zou kunnen verwachten na haar vorige boeken. Wél een flashback naar de turbulente periode rond de Eerste Wereldoorlog én een duik in het diepe hinterland van Marokko. Evengoed snijdt Lamrabet thema’s met weerhaakjes aan, van ontheemding tot racisme, en van migratie tot de arrogantie van het kolonialisme.
Lamrabet hanteert in Vertel het iemand het beproefde principe van de raamvertelling. Een Fransman die als bevlogen tekenaar door Marokko trekt, raakt in de ban van een dorpsvrouw, het ‘zonnemeisje’ dat hij op een piëdestal zet. Na eenmalige roezige seks blijkt ze zwanger. Het blijft haar levenslange stigma. Maar de Franse soldaat trekt verder, verliest haar uit het oog en keert terug naar de stad Fès. Pas later ontdekt hij dat hij bij het ‘zonnemeisje’ een tweeling heeft verwekt: een zoon en een dochter.
Deze half-Marokkaanse jongen Amazigh belandt na onverhoedse straatagressie tegen zijn vader al vroeg achter slot en grendel. Om kwijtschelding van zijn straf af te dwingen, voegt hij zich bij de Franse troepen in de Eerste Wereldoorlog. Dubbelzinnige passages in zijn dagboek leveren hem een aanklacht wegens hoogverraad op. Vervolgens vertelt hij in de gevangenis, in de tijdspanne van één nacht, zijn onthutsende relaas aan zijn vader. Is het een hartenkreet of een zuivering?
‘Toen wist ik nog niet dat vertrekken noch heroïsch, noch romantisch was. Het is een catastrofaal verlies waarvan de omvang zich pas volledig ontvouwt op het ogenblik dat het onmogelijk is op je schreden terug te keren’, bedenkt de Fransman. Het is wellicht een van de sleutelzinnen van deze verbeeldingsrijke roman.
Maar ook Amazigh echoot deze woorden, al zal zijn fanatieke, met woede vermengde zoektocht naar een afwezige vader alles beheersen. ‘Dat je nooit aankomt op de plek die je je verbeeldde, en dat het onmogelijk is om terug te keren naar de plek die je achterliet’, zo bedenkt hij. Tegelijk moet de jongen zich affirmeren tegenover een moeder die haar leven bij elkaar fabuleerde en beweerde dat ze als Berberse Zayane tot het verzet tegen de wreedaardige sultan behoorde: ‘Haar leugens zouden tot op de dag van vandaag mijn leven bepalen.’
Uitdieping van karakters is niet Lamrabets fort. Dit boek drijft vooral op haar authentieke, ongebreidelde vertelkracht
‘Mannen uit Afrika’
Lamrabet dist de gebeurtenissen op aan het ritme van ‘grote halen, snel thuis’. Uitdieping van karakters is niet haar fort. Dit boek drijft vooral op haar authentieke, ongebreidelde vertelkracht, met duidelijke invloeden van Gabriel García Márquez en een vleugje magisch-realisme. Het verhaal van Amazigh wordt breedvoerig opgediend – met bijvoorbeeld een belangrijk aandeel voor de oorlogsgruwel en het te vaak miskende gegeven dat ook ‘mannen uit Afrika’ de eer van Frankrijk verdedigden.
Amazigh heeft de plicht om getuigenis af te leggen. ‘Ik heb toch woorden gevonden om ons leven te beschrijven om niet helemaal vergeten en verloren te zijn’, klinkt het houterig. Door zijn innerlijke verscheurdheid valt hij overal tussen twee stoelen.
Het probleem is dat Lamrabet haar dunne plot in feite al weggeeft in de eerste twintig pagina’s. De rest van het boek vormt er een grondige uitdieping van. Daardoor oogt het boek structureel onevenwichtig. Ze bereidt de lezer te weinig verrassingen. Zeker, Vertel het iemand is thematisch rijk, heeft een sociale dimensie en biedt weliswaar een ander perspectief op het wrede ‘huis van de oorlog’. Toch ligt het gevaar van omslachtigheid op de loer. Meer suggestiviteit én minder uitleggerigheid hadden deze roman extra vleugelslag kunnen geven.
Vertel het iemand wordt op vrijdag 21/9 voorgesteld in de KVS in Brussel, en op 27/9 in de Arenbergschouwburg, Antwerpen.
Rachida Lamrabet, Vertel het iemand, Polis, 254 p., 19,99 euro.