In vrijwel elke zin van dit boek zit een cadeautje verstopt

Ik heb een voorliefde voor romans die een rechttoe rechtaan verhaal vertellen, maar die tevens zoveel vragen oproepen dat je meteen na lezing opnieuw wilt beginnen om te ontdekken wat er onder de begane grond van het oppervlakteverhaal aan verschillende kelderverdiepingen schuilgaat.

Asymmetrie van de Amerikaanse debutante Lisa Halliday is zo’n roman. Het boek bestaat uit drie delen die sterk verschillen in perspectief, toon en onderwerp. In deel I, ‘Zotternij’, krijgt de jonge redacteur Alice een relatie met de wereldberoemde oudere schrijver Ezra Blazer en worstelt zij met haar eigen literaire ambities. Het is een laconiek en springerig verteld relaas van een gedoemde liefde. Ezra – overduidelijk gebaseerd op Philip Roth, met wie Halliday ooit een relatie had – is een bijzonder innemende, eigenzinnige en grappige figuur, en vooral in eigenzinnigheid en humor doet Alice niet voor hem onder. Asymmetrie ontlokte mij vele gniffels en grinnikjes en menigmaal ook een luide bulderlach.

Koormeisje

Hun liefde ontvouwt zich ten tijde van de Amerikaanse invasie in Irak. Die achtergrond toont hoezeer Ezra en Alice van elkaar verschillen in hun kijk op literatuur. Voor hem zijn wereldproblemen geen materiaal. Hij raadt Alice aan over haar vader te schrijven. Maar Alice heeft het gevoel dat haar eigen besognes ‘niet belangrijk genoeg’ zijn, al vraagt zij zich ondertussen af of zij, ‘als voormalig koormeisje uit Massachusetts’, bijvoorbeeld in staat zou zijn ‘de zielenroerselen van een moslimman te vertolken’. Later zullen we zien dat dit geen willekeurig voorbeeld is.

Hoezeer de actualiteit je kijk op literatuur kan beïnvloeden, merkte ik doordat ik het liefdesverhaal van Ezra en Alice niet kon lezen zonder associaties met de #MeToo-beweging. Misbruikt de oude, machtige schrijver zijn ruim veertig jaar jongere minnares? Maakt hij misbruik van haar toewijding en bewondering? Of is hun verhouding ook omgekeerd asymmetrisch? Misbruikt Alice Ezra als een soort privé-schrijfdocent? Zet zij haar wispelturigheid in om hem te manipuleren?

Er is meer ongelijkheid. Ezra is zo’n mannelijke schrijver van het ouderwetse type: alles voor de literatuur. Een ex-vriendin die kinderen van hem wilde, kon haar biezen pakken. Voor Alice ligt dat anders: voortdurend vragen mensen haar of zij kinderen wil. Alleen al de telkens terugkerende confrontatie met haar eigen vruchtbaarheid in de vorm van menstruatiepijn (er wordt ook ergens een bezoek aan een abortuskliniek gesuggereerd), maakt dat zij zich de luxe niet kan veroorloven het onderwerp ‘kinderen’ geheel uit haar leven te bannen zoals een mannelijke schrijver dat kan.

Scheefgroei

Die scheefgroei op verschillende vlakken leidt tot het einde van de relatie, waarna Asymmetrie een heel andere weg inslaat. Het tweede deel van het boek, getiteld ‘Waanzin’, laat zich lezen als een op zichzelf staande roman. Hoofdpersoon is hier de Amerikaan van Iraakse afkomst Amar Ala Jaafari, econoom, die op doorreis naar Irak op vliegveld London Heathrow wordt vastgehouden door de marechaussee, om onduidelijke redenen. Tijdens zijn detentie blikt Amar terug op vorige reizen naar Irak, hoofdzakelijk om er zijn broer te bezoeken die niet kon aarden in de VS en die daarom remigreerde naar zijn geboorteland.

‘Waanzin’ biedt een aangrijpend portret van Irak, een land waar de toekomstverwachtingen zelden verder reiken dan een etmaal, omdat je door oorlog en aanslagen nooit weet of je morgen nog leeft. Hier dient zich ook een thematisch verband met het eerste deel van Asymmetrie aan, want ook Amar krijgt te maken met asymmetrische machtsverhoudingen: die van het oppermachtige Amerika tegenover Irak, en de macht van Het Systeem over Het Individu: een systeem dat reizigers zonder toelichting in detentie kan plaatsen – louter op basis van naam, afkomst, reisdoel.

Blinde vlekken

Het drieluik dat Asymmetrie is, wordt afgesloten met een kort deel getiteld ‘Ezra Blazers Desert Island Discs’, waarin de oude schrijver uit het eerste deel in een Brits radioprogramma wordt geïnterviewd over zijn favoriete muziek, enkele jaren na zijn relatie met Alice. In dat gesprek maakt hij een opmerking die, als ik hem hier citeer, als ‘plotspoiler’ gezien zou kunnen worden, ware het niet dat je met de kennis ervan een veel rijker boek te lezen krijgt – zo ontdekte ik toen ik Asymmetrie herlas.

Ezra merkt op dat een jonge vriendin van hem (en hij doelt overduidelijk op Alice) een roman heeft geschreven over de mate waarin we in staat zijn ‘ons een leven, of eigenlijk een bewustzijn, voor te stellen dat de blinde vlekken in ons eigen bestaan grotendeels invult. Het is een roman die op het eerste gezicht weinig over de auteur lijkt prijs te geven, maar die bij nader inzien een versluierd portret is’.

De conclusie is onvermijdelijk dat het tweede deel van Asymmetrie, ‘Waanzin’, geschreven is door Alice. Toen ik Asymmetrie herlas viel me pas op dat deze onthulling bij lange na niet de enige aanwijzing hiervoor is. Heel ‘Waanzin’ blijkt een ‘versluierd portret’ te zijn van Alice. Dat begint al met de titel, die in het Engels ‘Madness’ luidt, en het zit ook in de naam van een voormalige geliefde van hoofdpersonage Amar: Maddie. Madness, Maddie… M.A.D. zijn de initialen van Alice, die voluit Mary-Alice Dodge heet.

En zo bevat ‘Waanzin’ talloze pijlen die naar Alice wijzen: Lewis Carroll-allusies, citaten uit de wereldliteratuur die afkomstig zijn uit de boeken die Ezra aan Alice heeft aangeraden, een episode rond een bezoek aan een abortuskliniek (waar in de wachtkamer ‘Ob-la-di, ob-la-da’ gedraaid wordt, niet zomaar een detail, want wie het refrein van dat liedje kent, weet dat daarna de woorden ‘Life goes on’ volgen – nogal wrang, in een abortuskliniek. In vrijwel elke zin van Asymmetrie zit een cadeautje verstopt).

Sprankelend

Net zo blijkt – en dat weet je pas bij herlezing – ook deel I, ‘Zotternij’, vol te staan met aanwijzingen dat Alice bezig is aan een verhaal over een Irakees. Asymmetrie is daarmee ook een genuanceerde bijdrage aan de discussie over culturele toe-eigening in de literatuur: mag een auteur over personages schrijven die in allerlei identiteitsopzichten van haar verschillen? Natuurlijk mag dat, en Halliday laat zien tot wat voor sprankelende, sensitieve literatuur dat kan leiden.

Zijn daarmee alle raadsels van dit boek opgelost, alle geheime kelderverdiepingen verkend? Geenszins. Ik zit nog met tal van vragen. Waarom keren wc’s en stoelgang zo vaak terug in de tekst? Wat is toch de betekenis van die dementerende buurvrouw van Alice? Waarom gaat de allereerste alinea van Asymmetrie over Alice die een boek zonder aanhalingstekens leest en zich afvraagt: ‘wat heeft een boek zonder aanhalingstekens nou voor zin?’ En waarom bevat deel II, ‘Waanzin’, geen aanhalingstekens?

Het is misschien zoals Ezra zegt over Ulysses van James Joyce: ‘Het is een oneindig rijk en duizelingwekkend verhaal. Bij elke herlezing zul je op nieuwe raadselen stuiten. Maar als je stug doorzet geeft het zijn geheimen prijs.’

Ik kan niet wachten om Asymmetrie een derde keer te lezen.