“Veel mensen, ook bij N-VA, hebben er nu natuurlijk belang bij om het goudhaantje te slachten”
Wat doe je met een mateloos populaire maar roekeloos bevonden politicus? N-VA breekt zich dezer dagen het hoofd over de toekomst van Theo Francken. De visafraude brengt hem zwaar in verlegenheid. “Hij gaat elke ochtend opnieuw moeten kijken van waar de kogels komen”, zegt zijn trouwe vriend Jean-Marie Dedecker.
Elke N-VA’er die woensdagochtend bij de bakker, op de trein of aan de schoolpoort gesprekken opvangt, weet terstond: dat gesjoemel met humanitaire visa is rampzalig, hier gaan we lang voor moeten bloeden.
De avond tevoren heeft het VRT-programma Pano bericht over het Mechelse gemeenteraadslid Melikan Kucam (N-VA). Die zou voor duizenden euro’s verblijfsvergunningen geregeld hebben voor oosterse christenen uit Syrië. Kucam diende op het kabinet-Francken lijsten in met de namen van meer dan tweehonderd geloofsgenoten. Die kregen allemaal na een summiere controle een visum voor ons land.
‘Deze affaire zal aan hem blijven kleven als een vies en plakkerig goedje’
Zijn oude vrienden beseffen meteen dat Francken daar verantwoording voor zal moeten afleggen. “Theo is te voluntaristisch geweest in de visazaak, maar is dat een hoofdzonde? Neen”, oordeelt Jean-Marie Dedecker, sinds deze week lijstduwer op de West-Vlaamse Kamerlijst van N-VA. “Toch draagt hij de politieke verantwoordelijkheid en zal dit gevolgen hebben voor zijn toekomst.”
Bij N-VA maken ze zich zorgen over de verdere carrière van hun goudhaantje. “Dit bevestigt nogmaals zijn imago van enfant terrible”, zegt een partijbron. “Als een gast van 17 jaar die roekeloos lijkt een ongeval heeft met zijn auto, zal zijn familie meteen denken: hij was zat en reed te hard. Hetzelfde overkomt Theo. Deze affaire zal aan hem blijven kleven als een vies en plakkerig goedje.”
Geluid van laarzen
Het is niet de eerste keer dat Francken in het oog van de storm staat. Hij is daar sinds zijn aantreden als staatssecretaris – toen Laurette Onkelinx (PS) “het geluid van laarzen hoorde weerklinken in de regering” – eigenlijk nooit uit weggeweest. De afgelopen jaren stapelde Francken de kleine en grote relletjes hoog op. Maar hij verstond daarbij de kunst om de juiste gevechten te kiezen.
Zijn aanwezigheid op het verjaardagsfeest van collaborateur Bob Maes in 2014, zijn uithaal naar de “mensensmokkelende” ngo’s in 2017 en zelfs de Sudan-crisis in 2018 : elk van die conflicten viel op de een of andere manier terug te brengen tot ‘Francken versus de linkse, politiek correcte kerk’. Een strijd die hij met plezier aanging en waaraan hij een groot deel van zijn populariteit op rechts te danken heeft.
In de zaak-Kucam ligt dat helemaal anders. Francken pakte op sociale media en in kranteninterviews graag uit met de redding van de Assyrische christenen. Die operaties plaatsten zijn menselijkheid in de verf.
Dat hij tussenpersonen zoals Kucam te veel inspraak gaf in de toekenning van visa is een streep door zijn ‘streng maar rechtvaardig’-migratiediscours. Dat discours had al een knauw gekregen door de vrijlating van 32 illegale criminelen in september, om plaats te maken voor transitmigranten. Of de onterechte uitzetting van de Albanees Safet Rustemi, een gangster die in juli veroordeeld was.
Of – uiteraard – zijn laattijdige reactie op het Marrakech-pact.
‘Als Jambon naar Vlaanderen verhuisd zou zijn, zouden de kranten schrijven dat de N-VA federaal had opgegeven. Met die gedachte wilden we niet naar de verkiezingen’
“Francken lijkt ook de kritiek te bevestigen van CD&V”, zegt de Gentse politoloog Carl Devos. “Dat N-VA’ers wel meesters zijn in communicatie, maar dat ze ook slecht besturen.” Wat binnen en buiten zijn partij nog weerklinkt, is dat hij zijn kabinet te zeer heeft vertrouwd. Francken was altijd lovend over zijn veelal jonge kabinetsmedewerkers, zij droegen hem ook op handen. Hadden ze wel genoeg dossierkennis en kunde? Een prominent Vlaams-nationalist: “Francken had zijn ogen niet altijd op de bal.”
Kandidaat-premier Jambon
Nog voor het schandaal rond de visafraude losbarstte, besefte men bij N-VA al dat Francken veel krediet verloren heeft op het federale niveau. Dat is een van de redenen waarom voorzitter en Antwerps burgemeester Bart De Wever het “tegen zijn hart in” nodig vindt om zelf te kandideren voor het Vlaams minister-presidentschap. Op die manier kan Jan Jambon de federale kopman blijven.
Voor die rol wordt Francken als te omstreden beschouwd door zijn eigen collega’s. De beslissing over de Vlaamse, federale en Europese lijstvorming werd zondag genomen door De Wever na één-op-ééngesprekken met een kransje vertrouwelingen. Een dag later werd op een persconferentie het nieuwe triumviraat Bart De Wever (Vlaanderen) - Jan Jambon (federaal) - Geert Bourgeois (Europa) voorgesteld aan de verzamelde pers. Francken mocht vanop de eerste rij toekijken.
De Lubbekenaar uitspelen als kandidaat-premier zou gezien worden als een middelvinger naar de andere partijen, een signaal dat de N-VA niet meer geïnteresseerd is in federale bestuursdeelname. “Als Jambon naar Vlaanderen verhuisd zou zijn, zouden de kranten schrijven dat de N-VA federaal had opgegeven. Met die gedachte wilden we niet naar de verkiezingen”, zegt De Wever er zelf over.
Dat Jambon de federale kopman is, en niet Francken, heeft ook een electorale verklaring. Een van de ijzeren politieke wetten van De Wever is dat verkiezingen in ons land worden gewonnen of verloren in Antwerpen, de grootste kieskring. De vrees bestond dat Francken – hoe goed de Brabander ook scoort in de poppolls – niet zou volstaan om de N-VA federaal boven de grens van 30 procent te houden.
De gemeenteraadsverkiezingen in oktober hebben aangetoond dat de partij kwetsbaar is buiten de ‘gouden rand’ rond Antwerpen. Een monsterscore van Jambon in die provincie kan het electorale verlies na de eerste federale bestuursdeelname het best stuiten. Haalt de partij meer dan 30 procent, dan wordt het voor de concurrentie moeilijk om de N-VA te passeren in de federale onderhandelingen. Met een score onder 30 procent zal men op een aantal partijhoofdkwartieren geheid eens lang en diep nadenken over de opties zonder de Vlaams-nationalisten.
Blijven gaan
Francken loopt zich ondertussen al warm voor de kiescampagne in Vlaams-Brabant. Sinds zijn ontslag als staatssecretaris geeft hij nu bijna om de dag een lezing. Deze week staan er vier op de planning: onder meer in zijn eigen Lubbeek, in Beersel en in Landen. Tijdens de lezingen wordt Francken nog steeds als een kruising tussen een popster en halfgod onthaald, in parochiezalen gevuld met militanten.
“Ik denk niet dat Franckens meest rabiate aanhangers, ik zou het zelfs ‘volgelingen’ durven noemen, problemen zullen hebben met deze nieuwe vlek op zijn blazoen”, reageert politicoloog Devos. “Maar de vele centrumkiezers van de partij zullen daar wellicht anders over oordelen.”
De zaak-Kucam dreigt Francken de hele campagne te achtervolgen. De snelheid van justitie kennende zal het onderzoek naar de visafraude nog maanden aanslepen. Zolang Francken en zijn kabinetsmedewerkers niet formeel buiten verdenking worden gesteld, zal deze kwestie aan zijn schoenzolen blijven plakken. Hetzelfde overkwam Antwerps sp.a-boegbeeld Tom Meeuws bij de lokale verkiezingen.
Francken had gehoopt bij de verkiezingen te oogsten met zijn ‘kordaat maar humaan’-discours over migratie. Zijn boek Continent zonder grens, dat qua snedigheid en virulentie zeker niet moet onderdoen voor zijn tweets, past hierin. Dit mogelijk gesjoemel bemoeilijkt die strategie aanzienlijk. Hij moet op zoek naar een waterdicht antwoord voor de te verwachten aanvalsgolven vanop links en rechts.
Toen Wouter De Vriendt, de migratiespecialist van de groenen, hem donderdag in een radiodebat voor de voeten wierp dat hij “de ngo’s van mensensmokkel beschuldigt terwijl de mensensmokkelaars aan de deur van zijn eigen kabinet staan”, had Francken geen counter klaar.
Tijdens het vragenuurtje in het federaal parlement donderdag kreeg Francken bovendien weinig steun van zijn eigen partij. Dat is althans Dedecker opgevallen. “Het bleef stil. U kent het spreekwoord toch over waar je ergste vijanden zitten? Juist, in je eigen partij. Had ik donderdag al in het parlement gezeten, dan was ik opgestaan en had ik hem gloedvol op de bühne verdedigd. Maar veel mensen, ook bij N-VA, hebben er nu natuurlijk belang bij om het goudhaantje te slachten.”
‘Veel mensen, ook bij N-VA, hebben er nu natuurlijk belang bij om het goudhaantje te slachten’
De steun binnen zijn partij komt onder druk, en dat terwijl hem in Vlaams-Brabant een zware strijd wacht. Maggie De Block (Open Vld), zijn voorganger en opvolger op het departement Asiel en Migratie, zal er in de maanden tot de verkiezingen alles aan doen om zich in de markt te zetten als het redelijke alternatief voor Francken: streng, rechtvaardig en – vooral – foutloos. Minister van Justitie Koen Geens (CD&V) is niet het allergrootste stemmenkanon maar wel een te duchten redenaar. En dan is er nog de totaal onbekende factor Dries Van Langenhove (Vlaams Belang).
“De andere politieke partijen zullen dit dossier in drukletters op hun debatfiches schrijven. De N-VA heeft nog geluk dat er geen vervroegde verkiezingen zijn gekomen”, zegt KU Leuven-professor Bart Maddens, die goed thuis is in Vlaamse kringen. “Want in dat geval had ze een groot probleem. De toekomst van Francken hangt vooral af van zijn persoonlijke score. Scoort hij goed in mei, dan is hij gerehabiliteerd. Het is dus zeker niet uitgesloten dat hij straks opnieuw minister wordt.”
De vraag is dan: op welk departement? Asiel en Migratie lijken uitgesloten, maar dat was ook de bedoeling niet meer. “Francken heeft hier nog maar weinig vrienden”, vertelt een hoge bron uit de ambtenarij. “Veel mensen hebben genoeg van zijn hoogmoed. Hij had van die visa zijn privédomein gemaakt. Hij duldde er geen pottenkijkers. Wie wat durfde te zeggen, werd meteen afgesnauwd.”
Een verhuizing naar Defensie, Franckens eerste liefde, kan een alternatief zijn. Al valt daar de komende jaren weinig roem te rapen. De bestellingen van de toys for the boys – de nieuwe gevechtsvliegtuigen, fregatten en drones – zijn tijdens deze regeerperiode geplaatst.
De volgende minister van Defensie zal zich vooral moeten bezighouden met personeelsbeleid. Een saaie maar noodzakelijk ingreep om het leger bij de tijd te houden. Andere, grote departementen zoals Binnenlandse Zaken, Justitie of Werk lijken moeilijk te worden vanwege Franckens polariserende stijl en zijn gebrek aan draagvlak bij de andere partijen. Charles Michel (MR) denkt er vandaag überhaupt niet aan om een nieuwe regeringsploeg te vormen met Francken.
“Hij heeft geen medestanders meer in de federale regering”, zegt Dedecker. “Iedere ochtend zal hij bij het opstaan moeten kijken van waar de kogels nu weer komen.”
Als hij weer minister wil worden, is Vlaanderen misschien wel de meest leefbare biotoop voor Francken geworden. Steeds meer partijgenoten zien hem daar ook gedijen. “Het Vlaamse niveau is veel braver dan het federale”, zegt een hoge partijbron. “Bij manier van spreken zeggen ze daar een gebedje op voor elke ministerraad. Dat kan een heilzame invloed hebben op Theo.”
‘De toekomst van Francken hangt vooral af van zijn persoonlijke score. Het is dus zeker niet uitgesloten dat hij straks opnieuw minister wordt’
Onderwijs lijkt het meest geschikte departement. Dat N-VA dat domein wil bezetten na 26 mei, daar twijfelt niemand aan. In zijn nieuwjaarsspeech, vorig weekend in de Mechelse Nekkerhal, zei De Wever: “Ik zal er maar één ambitie uit halen (voor de Vlaamse regering, JVH/TP): wij moeten alles op alles zetten om de kwaliteit van ons Vlaams onderwijs te blijven verzekeren.”
Bart blijft de baas
Vlaams parlementslid Koen Daniels (N-VA) werpt zich nu op als de uitdager van onderwijsminister Hilde Crevits (CD&V), maar hij wordt in zijn partij te groen bevonden om haar op te volgen. Francken niet. Bovendien kan De Wever, als hij minister-president wordt, hem in het gareel houden. “Bart kan de baas blijven”, zegt een partijgenoot. “In de feiten zal hij de onderwijsminister zijn.”
Wat voor Francken pleit, is dat hij het juiste diploma heeft – hij studeerde pedagogie in Leuven – en over een afgelijnde visie beschikt. Geregeld zegt hij dat het zijn droom is een eigen eliteschool op te richten en te runnen. “Oké, hij heeft de juiste achtergrond, maar heeft hij ook het juiste karakter?”, vraagt Devos zich af. “Het onderwijs heeft dringend hervormingen nodig, maar met een minister-provocateur lukt dat niet. Zeker niet op zo’n delicaat domein. Grote veranderingen vragen om een visionaire rustbrenger, zoals een Frank Vandenbroucke.”
Bij onderwijs zou Francken ook veel meer medespelers hebben dan op Asiel en Migratie. Het onderwijs wordt mee ‘gemaakt’ door het Gemeenschapsonderwijs en de Guimardstraat, waarmee N-VA al een tijdje een gespannen relatie heeft. “Eigenlijk staat Francken nu voor een stevig dilemma”, vat Devos samen. “Wil hij terug in een regering, dan moet hij kalmeren en moet die scherpe rand eraf. Maar voor de campagne zal hij die scherpte net moeten bovenhalen.”
‘Het onderwijs heeft dringend hervormingen nodig, maar met een minister-provocateur lukt dat niet’
De week was dus mooi begonnen voor N-VA, met een persconferentie op maandagochtend waarin de partij haar reconquista aankondigde met Bourgeois, Jambon en De Wever. Maar ze eindigt zonder enige euforie. “Bij de val van de regering heeft een lid van de meerderheid mij toegesist: ‘Pas maar op, nu zullen alle schuiven opengaan”, zegt een ingewijde. “’Alle foute dossiers die we vinden, zullen we jullie aanwrijven.’ Ik vrees dus dat dit het begin is van een hele reeks problemen. Niemand denkt dat Theo zich verrijkt heeft, daar is hij te rechtschapen voor. Maar we zijn wel bang dat er nog zaken zullen volgen. Hij is het slachtoffer van zichzelf: hij heeft te veel risico’s genomen en hij is te onvoorzichtig geweest.”
Zelf tweette Francken precies een jaar geleden, in volle Sudan-crisis: “Hoge bomen vangen veel wind, maar hebben diepe wortels.” Toen leek de staatssecretaris nog onaantastbaar. Nu zal hij beseffen: hoge bomen maken ook lange planken.