Moord in Istanbul? En toen had de Saudische kroonprins genoeg van die lastige reporter

Jarenlang had hij een succesvolle carrière gehad als adviseur en officieuze woordvoerder van de koninklijke familie van Saudi-Arabië, maar de nieuwe kroonprins had hem verboden te schrijven, zelfs op Twitter. Zijn column in een Saudische krant werd opgezegd. Zijn huwelijk stond op instorten. Zijn familie kreeg een reisverbod om hem onder druk te zetten om geen kritiek meer op de heersers in het koninkrijk te uiten.

Toen hij in de Verenigde Staten arriveerde, verdwenen na een golf arrestaties verscheidene van zijn Saudische vrienden achter de tralies. Hij nam een moeilijk besluit: het was te gevaarlijk om snel terug te keren naar zijn vaderland – misschien zou hij wel nooit kunnen terugkeren.

En dus bouwde hij in de VS een nieuw bestaan op als criticus en columnist voor onder meer The Washington Post. Hij dacht dat hij veilig was in het Westen. Ondertussen weten we dat de bescherming van het Westen zijn limieten heeft.

Saudisch moordcommando

Khashoggi werd het laatst gezien toen hij op 2 oktober het Saudische consulaat in Istanbul binnenging, waar hij een document moest ophalen voor zijn huwelijk. Daar, beweren Turkse officiële woordvoerders, werd hij vermoord en in stukken gesneden door een Saudisch moordcommando.

Saudi-Arabië ontkent officieel dat het Khashoggi iets heeft aangedaan. Maar bijna twee weken na zijn verdwijning heeft het nog altijd geen bewijzen voorgelegd dat hij het consulaat verlaten heeft en kan het nog altijd geen geloofwaardige uitleg geven voor wat met hem gebeurd is.

Gisteren nam de Saudische consul-generaal in Istanbul alvast de benen. Mohammad al-Otaibi stapte op het vliegtuig voordat de politie zijn ambtswoning kon doorzoeken. De Turkse autoriteiten doen onderzoek naar de verdwijning van Khashoggi. 

De verdwijning veroorzaakt spanningen tussen Washington en Saudi-Arabië, de belangrijkste Arabische bondgenoot van de regering-Trump. En leidt tot ernstige imagoschade voor kroonprins Mohammed bin Salman, de 33-jarige sterke man achter de Saudische troon. Zelfs voor zijn felste aanhangers in het Westen is hij deze keer misschien te ver gegaan.

De mogelijkheid dat de jonge prins een dissident liet vermoorden stelt de Amerikaanse president Donald Trump voor zware problemen en kan de ooit warme relaties danig verzuren. Regeringen en bedrijven die een oogje dichtknepen voor zijn verwoestende militaire campagne in Jemen, de ontvoering van de Libanese premier en de vele arrestaties in Saudi-Arabië zouden nu weleens tot het inzicht kunnen komen dat hij inderdaad een genadeloze autocraat is die er alles voor over heeft om zijn vijanden uit te schakelen.

De verdwijning van Khashoggi werpt een nieuw licht op de kroonprins, maar vestigt ook de aandacht op de complexe loyaliteiten van Khashoggi in de loop van zijn carrière. Enerzijds koesterde hij privé sympathieën voor de democratie en de politieke islam, anderzijds had hij een lange staat van dienst bij de koninklijke familie. Zijn sympathie voor de politieke islam leidde tot een persoonlijke band met de Turkse president Recep Tayyip Erdogan, die nu eist dat Saudi-Arabië hem vertelt wat er met zijn vriend gebeurd is.

Khashoggi leed onder zijn vrijwillige ballingschap in het Westen. Hij was 60, en had zich als reporter, commentator en uitgever opgewerkt tot een van de bekendste persoonlijkheden in het koninkrijk. Hij trok internationaal de aandacht toen hij de jonge Osama bin Laden interviewde en verwierf later bekendheid als een vertrouweling van koningen en prinsen. Het leverde hem een uitgebreid netwerk op. De rijzige, joviale, sociaal vaardige man leek iedereen te kennen die in de voorbije dertig jaar iets met Saudi-Arabië te maken had.

'Ik ben vrij en kan vrijuit schrijven'

Toch bood zijn verhuizing naar Washington ook voordelen. Een vriend nodigde hem vorig jaar uit voor Thanksgivings. Khashoggi deelde een foto met zijn 1,7 miljoen volgers op Twitter waarop hij zich op de kalkoen stortte. Toen het zijn beurt was om mee te delen wat hem dankbaar maakte, zei hij: “Dat ik vrij ben nu en vrijuit kan schrijven.”

Uit gesprekken met tientallen mensen die Khashoggi kenden en die zijn relatie met de leiders in Saudi-Arabië kunnen inschatten, leiden we af dat het zijn neiging om vrijuit te schrijven en zijn pogingen om vanuit het buitenland politieke hervormingen te forceren waren die hem de woede van de kroonprins op de hals haalden. Het beleid in Saudi-Arabië was lang het resultaat van consensusbeslissingen onder hooggeplaatste prinsen. Kroonprins Mohammed heeft dat systeem opgeheven en doet nu zowat wat hij wil. Als er al een beslissing genomen werd om een verrader het zwijgen op te leggen, dan kwam die waarschijnlijk van hem.

Osama, Adnan en de Moslimbroederschap

Khashoggi raakte bekend doordat hij Osama bin Laden kende. Hij had een poosje in Jidda doorgebracht, de thuisstad van Bin Laden, en stamde net als hij uit een vooraanstaande niet-koninklijke familie. Khashoggi’s grootvader was een arts die de eerste koning van Saudi-Arabië behandeld had. Zijn oom was Adnan Khashoggi, een beroemde wapenhandelaar, hoewel Jamal Khashoggi niet profiteerde van de rijkdom van zijn oom.

Khashoggi studeerde aan de Indiana State University in de VS en keerde naar Saudi-Arabië terug als reporter voor een Engelstalige krant. Verscheidene van zijn vrienden zeggen dat hij al vroeg lid werd van de Moslimbroederschap. Hij stopte na verloop van tijd met het bijwonen van vergaderingen, maar bleef vertrouwd met de conservatieve, islamistische en vaak antiwesterse retoriek van de organisatie. Hij hanteerde die zelf of onthield zich ervan, afhankelijk van wie hij tegenover zich had.

Zijn collega’s bij de krant herinneren zich hem als vriendelijk, bedachtzaam en devoot. Hij leidde vaak het gebed op de redactie, weet Shahid Raza Burney, een Indiase uitgever die met hem samenwerkte.

Zoals veel Saudi’s in de jaren 80 was Khashoggi opgezet met de jihad tegen de Sovjets in Afghanistan, die gesteund werd door de CIA en Saudi-Arabië. Dus toen hij een uitnodiging van een jonge Saudi, Bin Laden, kreeg om het met eigen ogen te aanschouwen, greep Khashoggi die kans dankbaar aan. In Afghanistan liet Khashoggi zich tot ongenoegen van zijn hoofdredacteur fotograferen met een geweer. Maar het lijkt er niet op dat hij daadwerkelijk gevochten heeft in Afghanistan.

“Hij was daar in de eerste plaats als journalist – toegegeven, met sympathie voor de Afghaanse jihad, maar die hadden wel meer Arabische journalisten destijds, en zelfs westerse journalisten”, zegt Thomas Hegghammer, een Noorse onderzoeker die Khashoggi interviewde over zijn tijd in Afghanistan.

Zijn collega’s zijn het eens. “Zeggen dat Jamal een soort extremist was, is dik gelogen”, zegt Burney, momenteel krantenhoofdredacteur in India.

De oorlog in Afghanistan leidde niet tot stevige nieuwe fundamenten voor de Afghaanse samenleving. Khashoggi betreurde dat, net zoals Bin Ladens latere bekering tot het terrorisme. “Hij was ontgoocheld omdat de Afghanen na al die strijd niet bij elkaar kwamen”, zegt een Saudische vriend van Khashoggi die anoniem wil blijven uit angst voor vergelding.

Khashoggi’s reisjes naar Afghanistan en zijn relatie met prins Turki al-Faisal, die aan het hoofd van de Saudische inlichtingendienst stond, deden sommigen van zijn vrienden vermoeden dat hij ook spioneerde voor de Saudische regering.

Jaren later, nadat een Amerikaans commando Bin Laden in 2011 in Pakistan gedood had, rouwde Khashoggi om zijn oude kennis en wat er van hem geworden was. “Ik stortte huilend in een poos geleden, uit hartpijn voor jou, Abu Abdullah”, schreef hij op Twitter, verwijzend naar de bijnaam van Bin Laden. “Je was mooi en moedig tijdens die mooie dagen in Afghanistan, voor je jezelf overgaf aan haat en passie.”

Van reporter tot koninklijke insider

Khashoggi wierp zich op de journalistiek. Hij bracht verslag uit uit Algerije en trok mee naar Koeweit tijdens de eerste Golfoorlog. Hij beklom gestaag de ladder van de mediawereld in het koninkrijk, waar prinsen de kranten bezitten, inhoud gecensureerd wordt en schandalen met leden van de koninklijke familie onder de mat geveegd worden.

Na de aanslagen van 11 september 2001 haalde hij uit naar de gebruikelijke complottheorieën in de Arabische wereld. Hij schreef dat de gekaapte vliegtuigen “ook de islam als godsdienst aanvielen en de waarden van verdraagzaamheid en vreedzaam samenleven die hij predikt”.

In 2003 werd hij aangesteld als hoofdredacteur van de Saudische krant Al Watan. Minder dan twee maanden later werd hij al ontslagen vanwege een artikel waarin hij een gewaardeerde islamitische geleerde leerstellingen verweet die gebruikt werden om aanvallen op niet-moslims uit te voeren. In 2007 werd hij opnieuw aangesteld, en deze keer hield hij het langer vol.

Hij reisde met koning Abdullah en raakte goed bevriend met prins Alwaleed bin Talal, de miljardair-investeerder die later gearresteerd werd door kroonprins Mohammed. Prins Turki, de voormalige inlichtingenbaas, nam Khashoggi in dienst als adviseur toen hij ambassadeur was in Groot-Brittannië en de VS. Het was tijdens zijn verblijf in de VS dat Khashoggi het appartement in McLean in Virginia kocht waar hij na zijn vlucht uit Saudi-Arabië woonde.

Veel vrienden van Khashoggi zeggen dat hij tijdens zijn carrière in dienst van de monarchie zijn persoonlijke voorkeur voor de representatieve democratie en een Moslimbroederschap-achtige politieke islam verborg.

Toen een militaire coup in Algerije in 1992 de hoop van een islamistische partij om de controle over het parlement te verwerven de kop indrukte, werkte Khashoggi discreet samen met een islamistische vriend in Londen om de organisatie The Friends of Democracy in Algeria op te richten. Die plaatste in de aanloop naar de parlementsverkiezingen advertenties in Britse kranten met de boodschap: “Als jullie gaan stemmen, weet dan dat dat voorrecht veel mensen in de wereld niet gegund is, zoals de Algerijnen”, zegt zijn vriend Azzam Tamimi, die het gezicht van de campagne was en zweeg over de rol van Khashoggi.

Toen hij de 50 voorbij was, werd de relatie van Khashoggi met de Moslimbroederschap ambigu. Verscheidene van zijn Moslimbroeders vertelden deze week dat ze altijd het gevoel hadden dat hij aan hun kant stond. Veel van zijn seculiere vrienden zouden dat nooit geloofd hebben.

Khashoggi vroeg nooit meer dan geleidelijke hervormingen van de Saudische monarchie, en steunde uiteindelijk de militaire interventie in Bahrein en Jemen om wat de Saudi’s beschouwen als Iraanse invloed te breken. Maar hij was enthousiast over de volksopstanden die in 2011 in grote delen van de Arabische wereld uitbraken.

Maar zoals eerder in Afghanistan gebeurde, raakte hij ontgoocheld door de Arabische Lente, toen die alsmaar meer uitmondde in geweld en Saudi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten hun rijkdom gebruikten om de oppositie te verpletteren en autocraten in het zadel te houden. “Hij vond het maar niets dat Saudi-Arabië hielp om de onderdrukking van de opstanden in de regio te versnellen”, zegt Sigurd Neubauer, een kenner van het Midden-Oosten uit Washington die Khashoggi kende.

De tolerantie voor zelfs de mildste kritiek nam af toen koning Salman in 2015 de troon besteeg en enorm veel macht aan zijn zoon Mohammed gaf, de kroonprins die informeel bekendstond onder zijn initialen MBS.

De jonge prins kondigde een programma aan om de economie te diversifiëren en de sociale structuren te versoepelen, waarbij het vrouwen toegelaten werd met de auto te rijden. Khashoggi juichte die hervormingen toe, maar keurde de autoritaire machtsuitoefening van de prins af. Toen Khashoggi bijvoorbeeld kritiek op Trump uitte na zijn verkiezing, legden de Saudische autoriteiten hem het zwijgen op omdat ze hun banden met de regering-Trump wilden beschermen.

De kroonprins wendde al zijn macht aan om zijn critici de mond te snoeren. Hij legde reisverboden op, gooide sommigen in de cel. Khashoggi verliet vorig jaar het koninkrijk. Wat later werden massa’s van zijn vrienden opgepakt en werden honderden Saudi’s opgesloten in het Riyadh Ritz-Carlton vanwege vermeende betrokkenheid bij corruptie. Een aantal van hen, onder wie minstens twee zonen van voormalige koningen, zitten nog vast.

Khashoggi begon columns te schrijven voor The Washington Post, waarin hij de kroonprins vergeleek met de Russische president Vladimir Poetin. Khashoggi’s vrienden vermoeden dat dat hem op de zwarte lijst deed belanden. “Mohammed bin Salman had miljoenen dollars betaald om een bepaald beeld van zichzelf te creëren. Jamal Khashoggi verwoeste dat met amper een paar woorden”, zegt Tamimi. “De kroonprins moet woedend geweest zijn.”

Maar Khashoggi hield het daar niet bij. Hij had plannen om een website op te richten om vertaalde rapporten over de economieën van Arabische landen, waaronder Saudi-Arabië, te publiceren. Hij had het gevoel dat veel mensen de ware omvang van de corruptie en de beperkte toekomst van de olierijkdom niet helemaal begrepen.

Hij was ook bezig met de oprichting van de lobbygroep Democracy in the Arab World Now, of DAWN. Khashoggi was financiering aan het zoeken en een bestuur aan samenstellen toen hij verdween, zeggen vrienden.

In april, bij de uitreiking van een prijs door het islamistisch georiënteerde Center for the Study of Islam and Democracy, zei Khashoggi dat de democratie in de Arabische wereld wordt aangevallen door radicale islamisten, autoritaire leiders en elites die bang zijn dat volksparticipatie tot chaos zal leiden. Het delen van de macht, zei hij, is de enige manier om een einde te maken aan burgeroorlogen en een beter bestuur te verzekeren.

Trouwen met Turkse onderzoekster

Kroonprins Mohammed “investeert honderden miljarden dollars in projecten voor de toekomst en doet dat door zich te verlaten op zijn eigen vermogen om te oordelen en de kunde van een kleine kring adviseurs”, zei Khashoggi. “Volstaat dat? Nee, dat volstaat niet.”

Sinds zijn verhuizing naar Washington hebben vertegenwoordigers van kroonprins Mohammed regelmatig contact met Khashoggi gezocht, met de vraag zijn kritiek te temperen en naar huis terug te keren, vertelde hij tegen vrienden.

Maar hij was een nieuw leven aan het opbouwen. Hij en een Turkse onderzoekster, Hatice Cengiz, besloten te trouwen en in Turkije te gaan wonen.

Maggie Mitchell Salem, een vriendin, maakte zich zorgen over hem en vroeg hem een tekstbericht te sturen als hij naar de Saudische ambassade in Washington ging. “Hij lachte me uit. ‘Ach Maggie, doe toch niet onnozel’”, zegt ze.