We zijn op weg naar 1 november. De dag waarop de dood even ieders leven binnensluipt. Zelfs al mochten we het vergeten, dan herinneren kranten, tv of radio er ons wel aan. Een dag om onze doden te herdenken. Hoe weinig er misschien van overschiet, het is een van onze weinige, algemeen gedeelde rituelen. Terwijl we er eigenlijk veel meer zouden kunnen gebruiken. In heel wat fases van ons leven. Zelfs als je het niet zou verwachten.

Want het leven is nu eenmaal een aaneenschakeling van vervelmomenten, stelt Barbara Raes, op de website van Beyond The Spoken, haar werkplaats voor nieuwe rituelen. Grote en kleine gebeurtenissen, waarbij we als het ware steeds weer vervellen. “Elke overgang in ons leven heeft te maken met een afscheid. Ook bij de positieve overgangen vergeten we dat er een afscheid in vervat zit.”

“Een gevolg van de secularisering, het afnemen van de invloed van religie op ons leven, is dat er geen rituelen meer zijn, of dat ze leeg of betekenisloos geworden zijn. We hebben er geen tools meer voor. En omdat we geen tools meer hebben, doen we ook niet aan rituelen. Daardoor maken we onze overgangen heel slecht. De positieve net zo goed als de pijnlijke. We zijn het verleerd om afscheid te nemen. En dat is het gebied waar ik mij in bevind: afscheidsrituelen creëren voor dingen die niet erkend worden, of niet gezien worden. Of waar te weinig tijd voor wordt genomen, waardoor mensen crashen op een zeker moment.” En dus bedenkt Raes rituelen, net zo goed bij een sterfgeval als bij een operatie of een ontslag. Bij mensen die uit elkaar gaan, of voor nieuw samengestelde gezinnen die juist bij elkaar komen.

Feesten zonder zingeving

Vreemd dat we die rituelen verleerd zijn, want we zijn aan de andere kant heel goed in het vieren van verjaardagen. Elk jubileum is goed voor een feestje. Toch? “Maar dat doen we zonder veel zingeving. Het gaat om het eten, het drinken en de cadeautjes. Met de betekenis van dat moment heeft het vaak niet veel te maken. Zo heb ik bijvoorbeeld een ritueel gecreëerd voor een meisje dat tien werd. Het werd opgevat als het afscheid nemen van het feit dat ze nooit meer een leeftijd met één cijfer zou hebben. Dat feestje werd voor haar iets moois, juist omdat het een vooruitblikken was op de toekomst én ook ging over wat voorbij was.”

“Wat ook meespeelt bij dit alles: de maatschappij is steeds individualistischer geworden, waardoor mensen denken dat ze het allemaal wel alleen kunnen. Dat ze het idee van “samen” niet echt nodig hebben. Toch merk ik langzaam maar zeker ook een tegenbeweging. In deze harde maatschappij, waarbij het draait rond het idee van constant bezig zijn en ingaan op elke prikkel, ontstaat er een groep mensen die zegt: je bereikt ook veel door beschouwender naar het leven te kijken. Kijk maar naar het succes van mindfulness, yoga en meditatie, die ook ritueel geïnspireerd zijn.”

Bij haar rituelen betrekt Raes kunstenaars uit diverse disciplines. En dat is heus niet alleen omdat ze zelf ooit nog in de kunstensector werkte. “Mensen die met zingeving bezig willen zijn, zijn mensen die durven te kijken. Die niet wegkijken. En daarom zijn kunstenaars zo belangrijk. Zij durven te kijken, zij durven anderen op hun verantwoordelijkheid te wijzen. Ze durven te wijzen naar waar het pijn doet en ze durven ook een vorm van heling voor te stellen via hun kunst.”

Barbara Raes vertelt over haar praktijk op woensdag 25 oktober tijdens “Our Daily Death”, het minifestival van het Brusselse Kaaitheater rond dood en rituelen (Kaaistudio’s, Brussel; 20.30 uur). Ze zet ook workshops op in het kader van de Europalia Indonesië-expo “Ancestors & Rituals” (Bozar, Brussel, tot 14 januari 2018).

www.beyondthespoken.eu

www.kaaitheater.be/ourdailydeath