Direct naar artikelinhoud

Neemt de wereldwijde corruptie écht toe, zoals we denken, of groeit vooral de aandacht ervoor?

Overal ter wereld hebben burgers de indruk dat corruptie in hun land toeneemt, meldt Transparency International woensdag. Is dat ook echt zo, of neemt vooral de aandacht voor corruptie toe, bijvoorbeeld omdat het een ideaal wapen is om politieke tegenstanders uit te schakelen?

Oppositieleider en oud-premier van Bangladesh Khaleda Zia verlaat de rechtbank nadat ze tot vijf jaar cel veroordeeld is wegens wegens verduistering van donaties voor een goed doel.Beeld epa

Het lijkt wel grote schoonmaak in de wereld. Overal ruimen politici het veld op beschuldiging van corruptie. In Zuid-Afrika trad Jacob Zuma terug als president. Opvolger Cyril Ramaphosa belooft korte metten te maken met machtsmisbruik in de publieke sector. In Zimbabwe doet president Emmerson Mnangagwa hetzelfde met de erfenis van zijn afgezette voorganger Robert Mugabe.

Toch hebben gewone burgers wereldwijd de indruk dat de corruptie toeneemt, meldt woensdag Transparency International, dat al 25 jaar onderzoek doet naar corruptie. Blijkens de Corruption Perceptions Index 2017 boeken veel landen weinig vooruitgang tegen corruptie. Tussen koploper Nieuw-Zeeland (89 punten) en hekkesluiter Somalië (9 punten) scoren twee op de drie landen (veel) minder dan 50 punten op een 100-punts schaal.

'Een veelkoppig monster'

Zes miljard mensen leven volgens Transparency International in landen die geplaagd worden door ernstige corruptie, veelal landen met een slecht bestuur, politieke instabiliteit, een slecht functionerend rechtssysteem en beperkte persvrijheid. Volgens een ander TI-onderzoek (de Global Corruption Barometer) meldt bijna een op de vier mensen wereldwijd afgelopen jaar steekpenningen te hebben betaald voor publieke diensten.

Hoe betrouwbaar zijn zulke indexen? 'Corruptie - het misbruiken van je positie voor persoonlijk gewin - is een veelkoppig monster en heel moeilijk te meten', zegt voorzitter Paul Vlaanderen van TI-Nederland. 'Juist daarom kiezen wij voor de notie van perceptie, aan de hand van een aantal indicatoren.'

Een exacte wetenschap is corruptieonderzoek niet, aldus Vlaanderen, 'maar als je dezelfde indicatoren over een aantal jaren toepast geeft dat wel degelijk een richting aan'. In die zin zegt het ook wel iets dat Nederland sinds 2015 van 84 naar 82 punten is gedaald (naar een gedeelde achtste plaats), vooral vanwege manco's in 'effectief integriteitsbeleid' en in de kwaliteit van de rechtsstaat, met weinig vervolgde corruptiemisdrijven en weinig harde straffen.

De beschuldigingen zijn misschien terecht, maar er zitten politieke motieven achter, zoals bij de recente processen in Bangladesh
Voorzitter Paul Vlaanderen van TI-Nederland

Ideaal wapen

Maar neemt de corruptie nu wereldwijd toe of denken we dat alleen? Vlaanderen wijt de toename zeker ten dele aan het feit dat media, beleggers en maatschappelijke organisaties er meer aandacht voor hebben. Maar er is ook een tendens in veel landen, onder meer in Oost-Europa, dat regeringen het minder nauw nemen met burgerlijke vrijheden, persvrijheid en onafhankelijke rechtspraak, ten koste van de kwaliteit van bestuur en de democratie.

In zulke landen wordt de strijd tegen corruptie vaak slechts met de mond beleden en vooral aangegrepen om politieke tegenstanders uit te schakelen, zegt Vlaanderen. 'De beschuldigingen zijn misschien terecht, maar er zitten politieke motieven achter, zoals bij de recente processen in Bangladesh.'

Corruptie is dan ook een ideaal wapen om in te zetten tegen vijanden. Elke burger heeft een hekel aan corruptie, en iemand van corruptie beschuldigen maakt jou tot een held van onkreukbaarheid. Je tegenstander kan zich er ook moeilijk tegen verdedigen. Het leidt tot lange, ingewikkelde rechtszaken die vaak meer kwaad dan goed doen en waarvan altijd iets blijft hangen.

Kroonprins Saoedi-Arabië

Een recent voorbeeld van het politiek uitbaten van corruptiebeschuldigingen lijkt de campagne in Saoedi-Arabië die de net uitgeroepen kroonprins Mohammed bin Salman in november afkondigde. Talloze machtige prinsen en zakenlieden werden opgepakt wegens machtsmisbruik en tot enorme schikkingen gedwongen. In totaal zou het gaan om 106 miljard dollar.

Volgens critici is Bin Salmans campagne vooral bedoeld om in de aanloop naar de opvolging van zijn vader koning Salman politieke rivalen uit te schakelen en de controle te verkrijgen over een aantal sleutelsectoren in de Saoedische economie. Een methode die doet denken aan de manier waarop president Vladimir Poetin ooit afrekende met de steenrijke Russische oligarchen.

Als de rechter niet meer onafhankelijk is weet je als burger of bedrijf dat je je recht waarschijnlijk niet krijgt
Voorzitter Paul Vlaanderen van TI-Nederland

Vrienden

Hoe voorkom je dat corruptiebestrijding zo wordt misbruikt? Cruciaal is een goed openbaar bestuur, met een scheiding der machten en voldoende 'checks and balances'. Goede wetgeving en onafhankelijke rechtsspraak garanderen dat media en maatschappelijk middenveld hun stem kunnen verheffen. Anders wordt het moeilijk, zegt Vlaanderen. 'Als de rechter niet meer onafhankelijk is, weet je als burger of bedrijf dat je je recht waarschijnlijk niet krijgt.'

Het is vrijwel onvermijdelijk dat beschuldigingen van corruptie als wapen tegen politieke tegenstanders worden ingezet, zegt de Britse econoom en bestuurskundige Paul Collier (University of Oxford). 'Maar de belangrijkste maatstaf voor het serieus nemen van de strijd tegen corruptie is niet of je je vijanden gevangen zet, maar of je dat ook met je vrienden doet.'

Corruptie in drie landen

In Bangladesh werd oppositieleider en oud-premier Khaleda Zia veroordeeld tot vijf jaar cel wegens verduistering van ruim 200 duizend dollar aan donaties voor een goed doel. Regerend premier Sheihk Hasina kan haar langjarige politieke rivale nu uitsluiten van deelname aan de verkiezingen later dit jaar.

De centrale bankier van Letland, Ilmars Rimševics, tevens lid van het bestuur van de Europese Centrale Bank, is opgepakt in verband met een onderzoek naar corruptie. Aanwijzingen nemen toe voor een desinformatiecampagne in de aanloop naar de verkiezingen. De verdenkingen gaan uit naar Rusland.

Premier Benjamin Netanyahu van Israël is verstrikt in een aantal corruptiezaken, onder meer inzake een mediabedrijf dat door hem zou zijn bevoordeeld in ruil voor gunstige berichtgeving. Netanyahu zelf ontkent. Hij spreekt van valse aanklachten door politieke tegenstanders.