Montasser AlDe’emeh en Rik Torfs: "Er wordt gesuggereerd dat IS verslagen zou zijn. Ik zou ­oppassen met die jubelberichten"

Een paar dagen nadat Montasser AlDe’emeh in juli 2016 in een interview met De Morgen bekendmaakte dat hij als informant voor de Staats­veiligheid gewerkt had, stuurde de jihad­expert een mail naar Rik Torfs. AlDe’emeh vroeg aan de kerkjurist of hij hem aan een woning kon helpen. Een dag later antwoordde de toen­malige rector van de KU Leuven dat hij een huis gevonden had, ergens op het platteland.

“Met mijn rectorschap had dat niets te maken”, zegt Rik Torfs. “Het was gewoon een kwestie van twee mensen die elkaar helpen. Af en toe zaten we samen in een debat. Zo leerden we elkaar kennen en appreciëren. Montasser zocht een discrete plek waar hij goed aan zijn doctoraat kon werken, en ik kon hem daar ­toevallig bij helpen. Dat gebeurde in alle stilte, zoals het hoort.”

Montasser AlDe’emeh: “Professor Torfs wist niet dat ik voor de Staatsveiligheid werkte. Nie­mand wist dat, zelfs mijn beste vrienden én mijn familie waren niet op de hoogte. In de zomer van 2016 vertrok ik op reis naar Cuba. Daar las ik op een ochtend op mijn smartphone dat het Belgi­sche gerecht mij voor schriftvervalsing wilde vervolgen. (AlDe’emeh zou met behulp van een vals deradicaliseringsattest hebben geprobeerd een terreurverdachte vrij te krijgen, red.) Mijn contact­personen bij de Staatsveiligheid hadden me nochtans toevertrouwd dat die zaak wel geseponeerd zou worden. Ik had er genoeg van en nam een vlucht naar Canada, waar ik asiel wou aanvragen.

“Vlak na de landing in Toronto las ik het nieuws over de aanslag op de Promenade des Anglais in Nice. Ik had twee jaar van mijn leven opgeofferd en veel risico’s genomen om dit soort van afschuwelijke aanslagen te vermijden en werd nu door de Belgische justitie vervolgd. Ik moest dat nieuws dan nog eens in de krant lezen.

“Op dat moment besloot ik om via De Morgen wereldkundig te maken dat ik een informant geweest was. Ik hoopte zo ook dat de Belgische politici eindelijk het belang van degelijk inlichtingenwerk zouden inzien. Daarna vloog ik terug naar huis, waar ik tot mijn stomme verbazing merkte dat de sleutel niet meer op het slot van mijn flat paste. Ik belde mijn broer en hij zei me dat mijn familie na mijn interview besloten had om mijn flat leeg te halen en een nieuw slot te plaatsen. Want ze waren bang dat IS-aanhangers wraak op mij zouden nemen. Ik stond op straat en dacht: ‘Wie kan me helpen?’ Mijn eigen familie was geen optie. Dus stuurde ik een mail naar ­professor Torfs.”

Hoe vlot uw doctoraat?

Montasser AlDe’emeh: “Het einde komt na vier jaar in zicht. Een tijd geleden kwam ik tot het besef dat ik voor dat doctoraat een andere weg moest inslaan. In het begin probeerde ik te achterhalen waarom jongeren naar Syrië vertrokken. Nu focus ik me op de radicaal islamitische ideologie van organisaties zoals IS, Al Qaida, Boko Haram, Al-Shabaab. Het materiaal dat ik in Syrië en België verzamelde terwijl ik informant voor de Staatsveiligheid was, heb ik om deontologische redenen opzijgeschoven.”

Rik Torfs: “Je ervaringen neem je natuurlijk wel mee.”

AlDe’emeh: “Die maken mijn onderzoek ook sterker. Mijn uitstappen naar Jordanië, Syrië, Tunesië en Irak blijven in mijn hoofd nazinderen. Mijn visie is daardoor veel breder geworden.”

Meneer Torfs, was het een schok toen u las dat Montasser AlDe’emeh voor de Staatsveiligheid gewerkt had?

Torfs: “Ik ben niet snel gechoqueerd en eigenlijk vond ik dat geen slecht idee. Het is slim dat er samenwerking is tussen mensen die voor ­veiligheid zorgen en mensen die zoals Montasser het veld kennen. Er zijn in ons land veel deskundigen die vanop de zijlijn weten hoe het allemaal moet. De praktijk is vaak ingewikkelder: dan komt het aan op praten met de juiste mensen. Uit Montassers boek blijkt heel duidelijk hoeveel tijd hij in al die intense gesprekken investeerde. Hij voelde ook goed aan wanneer jonge mensen be­gonnen te radicaliseren. Het was toch ideaal dat de Staatsveiligheid met hem kon samenwerken?”

Meneer AlDe’emeh, u combineerde uw ­informantenwerk bij de Staatsveiligheid ook met journalistiek en met deradicaliseringswerk in uw centrum ‘De weg naar’. Iemand die professioneel als deradicaliseerder aan de slag is, zei me onlangs dat uw bekentenis zijn sector een slechte dienst bewezen heeft. Geradica­liseer­de jongeren vertrouwen hulpverleners niet meer, want ze verdenken hen ervan ook voor de Staatsveiligheid te werken.

AlDe’emeh: “Tijdens mijn eerste contacten met de Staatsveiligheid zei ik dat ik me na mijn reis naar Syrië veel zorgen maakte. Ik had er jihadisten gesproken die zich zeer vijandig opstelden tegenover de westerse samenleving. Ik had die vijandigheid gehoord en gezien en ik wist dat er aanslagen in het Westen zouden plaatsvinden. Dat was in 2014, toen veel Vlamingen niet van die dreiging wakker lagen. Syrië-strijders werden vergeleken met de oostfronters en in een traditie van ‘Vlaamse vertrekkers’ geplaatst. Ik zei toen tegen de Staatsveiligheid: ‘We moeten die frustraties zo snel mogelijk kanaliseren. Ik wil dat op mijn manier doen.’

“Dus richtte ik het centrum De weg naar op, waar geradicaliseerde jong­volwassenen met mij konden komen praten. Ze zagen mij niet als ambtenaar, psycholoog of maatschappelijk werker, maar als rolmodel. Met mijn contactpersonen bij de Staatsveiligheid had ik afgesproken dat ik hen alle relevante informatie zou bezorgen die die gesprekken opleverden. Ik vind het zo merkwaardig dat na al het verdriet en de pijn van alle aanslagen sommigen nog steeds niet begrijpen wat mij dreef om informant te worden. Voor het geld moest ik het niet doen, want er viel zo goed als niets mee te verdienen. Integendeel, ik heb er veel centen ingestoken.
“De meeste mensen die ik als informant sprak, zaten in Syrië. De geradicaliseerden hier verwees ik altijd door naar anderen. Ik snap dus niet waarom mijn werk de hele deradicaliserings­sector zou hebben ondermijnd. Ik heb mezelf nooit als deradicaliseerder beschouwd en heb me­zelf ook nooit geprofileerd als journalist. Ik sprak met die mensen als onderzoeker en merkte dat die ge­sprekken best relevant waren voor onze samenleving. Daarom publiceerde ik in Knack.”

Torfs: “Na de moorden op Sharon Tate en haar vrienden door de sekte van Charles Manson werd in de jaren 70 in de VS gestart met ­deprogram­­­ming. Dat liep niet van een leien dakje. Soms werd de deprogrammers verweten dat ze ook ­sectair waren. Deradicalisering is moeilijke en delicate materie. Het lijkt me daarom iets te gemakkelijk om een bekend iemand die voor de Staatsveilig­heid werkte, verantwoordelijk te ­stellen voor het gebrek aan vertrouwen bij ­geradicaliseerde jongeren. Waarom kan een informant van de Staats­veiligheid niet het beste met zijn ­medemens voorhebben?”

Meneer AlDe’emeh, in Dubbel leven schrijft u ­verschillende keren dat u in uw periode bij de Staatsveiligheid ook als journalist werkte, met een perskaart. Nu hoor ik u zeggen dat u zich nooit als journalist geprofileerd hebt. Voor alle duidelijkheid, ik vind dat een journalist nooit voor de Staatsveiligheid mag werken.

AlDe’emeh: “Ik werkte soms als freelance­journalist, dat is juist. Maar u zou ervan staan kijken hoeveel andere journalisten informatie aan de Staatsveiligheid leveren. Na mijn onthulling maakte ik met Knack de afspraak dat ik een jaar lang geen artikels zou schrijven. Die ontluizings­periode is intussen voorbij. Niemand kan bewijzen dat ik stukken in Knack gepubliceerd heb die pasten in mijn werk voor de Staatsveiligheid. Ik heb met de veiligheidsdiensten informatie over staatsgevaarlijke individuen gedeeld die ze zelf niet konden krijgen. Ik kan me niet voorstellen dat dat tegen de journalistieke deontologie indruist.”

Meneer Torfs, kunt u zich voorstellen dat AlDe’emeh ervoor kiest om informant voor de Staatsveiligheid te worden?

Torfs: “Dat is een zeer hypothetische vraag. Ik heb nooit voor die keuze gestaan. Montasser werd geconfronteerd met een acute crisis die door al die aanslagen steeds scherper werd. Een mens kan dan twee houdingen aannemen: ofwel word je vanuit je principes geen informant, ofwel doe je dat wel omdat je vindt dat het je plicht is. Ik begrijp dat Montasser uit affiniteit met onze samenleving de keuze voor samenwerking met de Staatsveiligheid maakte. Ik kom uit een andere tijd. Ik heb legerdienst gedaan in plaats van ­burgerdienst. Ik was geen gewetensbezwaarde, misschien bij gebrek aan geweten. Ik werd ook geen officier, bij gebrek aan talent en interesse. Ik was gewoon milicien, rustig, zonder principieel bezwaar.
“Montasser koos geen makkelijke weg, want hoe ver kon en moest hij gaan met het vertrouwen dat anderen hem schonken? Het is altijd makkelijk om te stellen: ‘Ik doe dit om principiële redenen niet.’ Het leven is complex en de kunst bestaat erin om verstandig met paradoxale ­kwesties om te gaan als je, zoals Montasser, een duidelijk doel voor ogen hebt. Hij was nog jong en in zijn boek geeft hij eerlijk toe dat hij af en toe een inschattingsfout maakte.

(lees verder onder de foto.)

“Dat vind ik geen reden om vervolgens te besluiten dat hij beter helemaal niets ondernomen had. Ik geloof nogal in les mains sales: soms moet je je handen vuil durven te maken. Zeker als de crisis acuut is, wat zo was met die aanslagen. Je hoort dan sommigen stellen dat er veel meer slachtoffers vallen bij verkeersongevallen dan bij terreuraanslagen. Maar er is een groot verschil tussen een moordaanslag en een verkeers­ongeval: het is niet correct om die cijfers zomaar naast elkaar te zetten. Nu lijkt het bijna alsof we die ­aanslagen achter ons gelaten hebben. Ik hoorde eerder deze week dat de toeristen terug naar Vlaanderen komen. Er wordt ook gesuggereerd dat IS verslagen zou zijn. Ik zou toch maar ­oppassen met die jubelberichten.”

AlDe’emeh: “Ik werkte eerst als informant, maar werd na verloop van tijd ook infiltrant. Ik heb daar geen spijt van, zelfs niet na mijn veroordeling voor zogenaamde schriftvervalsing. Op een bepaald moment vroeg iemand me via de telefoon of ik een verklaring kon schrijven dat zijn broer in mijn centrum gederadicaliseerd was, zonder dat die jongen daar ooit een voet gezet had.

“Ik dacht meteen aan de informatie over IS-kopstuk Hicham Chaïb die die verklaring me kon opleveren. Chaïb was en is wereldwijd een van de meest gezochte terroristen en het nichtje van die man behoorde tot Chaïbs entourage in Syrië. Toen ik het verzoek kreeg om die verklaring te schrijven, hadden de aanslagen van 22 maart nog niet plaatsgevonden. Chaïb maakte later een video om ze op te eisen. Waarmee ik maar wil zeggen: het zou stom geweest zijn om die kans te laten schieten. Daarom schreef ik die beruchte deradicaliseringsverklaring.”

De processen in eerste aanleg en beroep waarop u telkens veroordeeld werd voor ­valsheid in geschrifte waren harde noten om te kraken?

AlDe’emeh: “Natuurlijk. Als infiltrant genoot ik geen bescherming. Minister van Justitie Koen Geens brengt daar met zijn wetsontwerp over de burgerinfiltrant eindelijk verandering in. Het besef dat het nuttig kan zijn dat een burger ­infiltreert, kwam bij onze politici pas na de ­aanslagen van 22 maart. De Staatsveiligheid was al veel langer vragende partij, maar zij moest roeien met de riemen die ze had.
“Kijk, ik heb een zuiver geweten. Dat is voor mij belangrijker dan mijn strafblad. Natuurlijk heb ik een kladversie van dat deradicaliserings­attest geschreven, maar ik heb het nooit onder­tekend, want ik had niet de intentie het te gebruiken. Dat paste enkel in mijn werk voor de Staats­veiligheid. De advocaat die samen met mij veroordeeld werd, heeft er mijn handtekening onder gezet en hij gaf dat ook toe. Ik werd dus vervolgd én veroordeeld voor een attest dat iemand anders met mijn naam tekende.

“Op het proces overhandigde ik mijn geheimhoudingscontract van de Staatsveiligheid aan de rechter. De echtheid daarvan werd niet betwist. Ik betaalde drie gerenommeerde advocaten, want ik wilde winnen. Na mijn veroordeling in eerste aanleg ging ik in beroep, omdat ik aan jonge mensen het signaal wilde geven dat ik blijf geloven in de rechtsstaat. Ook daar werd ik veroordeeld voor het schrijven van een door anderen gedicteerd kladje van een deradicaliseringsattest. Misschien was mijn veroordeling een signaal van de rechter: de rechtsstaat staat boven de veiligheidsdiensten.”

Is Montasser AlDe’emeh veroordeeld door ‘wereldvreemde rechters’?

Torfs: “Ik ken het dossier onvoldoende om daar uitspraken over te doen. Uit Montassers boek blijkt heel duidelijk dat zijn intenties en bedoelingen nobel waren. Zijn veroordeling mag er dus niet toe leiden dat we hem voortaan onbetrouwbaar vinden. Want Montasser zet zich enorm in voor onze samenleving.

“Ik wil het proces van de rechters niet maken. Maar het is wel zo dat radicalisme en jihadisme relatief nieuwe fenomenen zijn voor magistraten. Het zou daarom misschien niet slecht zijn dat er in het algemeen een cursus komt waarin de drijfveren en de culturele achtergronden van religieus radicalisme in onze samenleving aan bod komen. Door de razend­snelle secularisering is de ­religieuze kennis in ons land er sterk op achteruit gegaan, en dat net op het moment dat we die ­kennis nodig hebben om de dialoog aan te gaan met moslims en nieuwkomers uit Afrika of Oost-Europa met nog andere religies.”

AlDe’emeh: “Weet u dat ik bereid was om mijn leven voor België te geven? In het licht daarvan is mijn veroordeling tot zes maanden met uitstel en een boete van 600 euro ­draaglijk.
“Dat is geen valse romantiek, maar pure dankbaarheid. Wat ik als informant voor België gedaan heb, verzinkt in het niets in vergelijking met wat België voor mij gedaan heeft. Ik ben in een Palestijns vluchtelingenkamp in Jordanië geboren en heb hier samen met mijn familie een veilige thuis gevonden. Ik kon hier naar de universiteit. Mijn vader is vorige maand gestorven, maar de dokters deden er alles aan om zijn leven te redden. Ze deden er ook alles aan om mijn leven te redden toen ik acht was en hersenvliesontsteking kreeg. België heeft mij álles gegeven.

(lees verder onder de foto.)

“Weet u wat ik zo verdomd moeilijk vond? Dat ik in de media genuanceerd over jihadisten sprak, terwijl ik met mijn hart compleet andere taal wil­de spreken. Ik las en hoorde dat Vlamingen me bestempelden als jihadisten­knuffelaar. Ze wisten niet dat ik hen achter de schermen beschermde.”

Zou Rik Torfs zijn leven geven voor België?

Torfs: “Niet voor een land, maar misschien wel voor sommige ideeën. Al weet je nooit op voorhand hoe dapper je zult zijn op cruciale momenten. Pater Maximiliaan Kolbe bood zich in gevangenschap in Auschwitz aan als plaatsvervanger van iemand anders, net als de Franse politieman Arnaud Beltrame bij de gijzeling in Trèbes. Zal ik dat ook doen in een gelijkaardige situatie? Ik weet het niet. Het martelaarschap is niet iets wat je nastreeft, maar wat je tegen heug en meug overkomt. Wie het nastreeft is geen martelaar, maar een carrièrist.”

AlDe’emeh: “Ik zocht het martelaarschap niet. Ik nam voorzorgsmaatregelen om mezelf te beschermen. Een van de grote problemen met veel jonge moslims is hun gebrek aan kritische zin. Ronselaars spelen daar op in. In 2015 chatte ik regelmatig met Abdelmalek Boutalliss, een Kortrijkse jongen die naar Syrië vertrok nadat hij geronseld was door Olivier Calebout. Ik stond ook in contact met Abdelmaleks ouders, die via mij meer informatie over hun zoon probeerden te krijgen. Hij had zich op de kandidatenlijst voor zelfmoordaanslagen gezet. Ik bewoog hemel en aarde om hem op andere gedachten te brengen, maar op 10 november 2015 blies hij zich in een bomauto op in Irak. Zijn moeder vertelde me dat hij haar toen hij nog thuis was, had toevertrouwd dat hij bang was voor God. Waarom moet iemand bang zijn voor God?”

Torfs: “Daar zit inderdaad een heel vreemd godsbeeld achter. Veel jonge moslims vrezen de hel en zijn bang voor bestraffing en marteling na hun dood in hun graf.”

AlDe’emeh: “De moslimwereld bulkt van de taboes. Ik ken veel jonge mensen die niet in het openbaar durven te spreken over hun relatie, waardoor hypocrisie de norm geworden is. In het geheim hebben ze een lief, maar hun vader maken ze wijs dat ze nog steeds braaf vrijgezel zijn. Al die taboes zorgen voor extra druk. Jongeren mogen niet open en eerlijk zijn.

“Daar komt dan nog eens de sociale en ­economische achterstelling bij, de geopolitieke toestand die via satellietzenders en sociale media elke dag de huiskamer inkomt én starre imams die de taal van de jongeren niet spreken. Het resultaat zijn tikkende tijdbommen. De voedingsbodem voor de radicale ideologie blijft omdat de vervreemding van veel moslimjongeren ­onverminderd doorgaat.”

Net als de vervreemding bij bange, blanke mannen en vrouwen van middelbare leeftijd die de diverse samenleving als bedreigend ervaren, professor Torfs?

Torfs: “Ik ben de eerste om te zeggen dat je mensen niet moet sussen met ‘alles komt wel goed’, om vervolgens helemaal niets te ondernemen. Een tijdlang was dat in België de officiële leer, vooral als reactie op het groeiende succes van het Vlaams Blok dat later vervelde tot Vlaams Belang. Het antwoord op de extreme en soms ontoelaatbare ‘oplossingen’ van het Belang kon toch nooit zijn: ‘We doen niets.’ Terwijl dat in werkelijkheid wel degelijk was wat er gebeurde.

“We moeten oppassen dat we niet in een verkrampt secularisme terechtkomen. Door religie te negeren, lossen we het radicalisme nooit op. We moeten ook oppassen met uitspraken als: ‘Alles moet op de schop’. Natuurlijk moet achteruitstelling aangepakt worden, maar dat doe je in de eerste plaats door voor uitstekend onderwijs te zorgen en door mensen op een fatsoenlijke manier te begeleiden. Niet door al onze maatschappijstructuren radicaal om te gooien.”

Volgens sommigen moeten we allemaal, zowel autochtonen als allochtonen, nieuwe burgers in de superdiverse samenleving worden.

Torfs: “Ik vind: blijf vooral jezelf. Van daaruit kun je dan op zoek gaan naar hoe je het beste in de samenleving functioneert. Ik ben er niet voor om tegen iemand te zeggen: ‘Je móét veranderen.’ Geef mensen kansen waardoor ze eventueel aan zichzelf beginnen te werken en zo zelf voor hun verandering zorgen. Dan heb ik het zowel over autochtonen als allochtonen. Pas er toch mee op om van inwoners van een dorp zoals Baardegem, waar Montasser opgroeide, te verlangen dat ze zich plots allemaal anders, als ‘nieuwe burgers’, gedragen. Vervreemding bestrijd je nooit door nóg meer vervreemding te creëren.
“We kunnen ons veel beter afvragen: hoe ­zorgen we ervoor dat álle mensen zich in dit land thuisvoelen? Dat lukt nooit als we mensen niet als personen, maar enkel als groep benaderen. Want dat is precies wat we doen: we vervallen snel in groepsdenken. Montasser is daar een grote uitzondering op: hij is heel goed in ­gesprekken van mens tot mens. Dat komt omdat hij altijd ­rekening houdt met de unieke gebruiksaanwijzing van elk individu.”