Van 'mantanet' tot drones: pilootproject aan Schelde in Temse moet plasticvervuiling tegengaan

Een medewerker van het Vlaamse Instituut voor de Zee (VLIZ) werpt vanop een ponton een zogenoemd mantanet uit. Met dat mantanet - genoemd naar de mantarog omdat het op dezelfde manier in het water ligt - worden microplastics in het water geteld.

Wat verder op het ponton staat een klein toestel verbonden met een slang, een FerryBox. Die kan op verschillende dieptes de aanwezigheid van verschillende types microplastics meten. 

Gert Everaert is viceonderzoeksdirecteur bij het VLIZ en coördineert het Europese project, dat INSPIRE werd gedoopt. "We willen een model ontwikkelen dat in elke rivier wereldwijd gebruikt kan worden", vertelt hij. 

Het is belangrijk om de vervuiling in kaart te brengen, zodat ze accuraat kan worden aangepakt. De resultaten voor de Scheldewateren bij Temse laten weinig aan de verbeelding over. "Er zitten 1.000 keer méér microplastics in het water dan op zee," vertelt VLIZ-onderzoekster Juliette Grandjean. 

De waarden zijn gigantisch hoog. En waar we voor luchtvervuiling en fijnstof bepaalde normen en drempelwaarden hebben, bestaan die nog niet voor vervuiling met (micro)plastics in het water.

"Het zou eigenlijk zeer nuttig zijn om een soort van 'veilige' norm voor plastic in het milieu te hebben zodat overheid, burgers en bedrijven beter weten waar ze aan toe zijn. We verwachten daarover wel iets van het Ocean Treaty, dat nog onderhandeld wordt. Bedrijven zouden er beter door weten waaraan ze zich moeten houden", zegt Everaert. 

De microplastics uit het water filteren, is omslachtig en duur. De macroplastics in het water - die we met het blote oog kunnen zien, zijn makkelijker in kaart te brengen. Dat gebeurt met drones en met camera's, zoals op de lange brug over de Schelde in Temse. 

Arne Van Overloop, expert remote sensing en Artificiële Intelligentie (AI) bij de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO), laat een drone opstijgen boven de Schelde-oevers.

"Met dronevluchten en camera's kregen we in Temse een volledig vogelperspectief van de oevers en kunnen we plasticafval detecteren. We gebruiken commerciële producten, zodat je de technologie ook kan toepassen op andere plaatsen en eventueel vergroten. Dat is heel belangrijk, want je kan op die manier heel Europa capteren met dezelfde technologie."

Op zijn tablet toont hij eerst een kaartje met rode puntjes, die aanduiden waar de drone overal afval heeft gespot. Maar het gaat verder: een heat map met verschillende kleuren toont de zones waar de vervuiling het hoogst is. De drone kan zelfs oorstokjes of nog kleinere vervuiling zoals sigarettenpeuken in kaart brengen.  

Eens duidelijk is waar de vervuiling het grootst is, kunnen teams met vrijwilligers gericht(er) aan de slag gaan met opruimacties. "Technologie speelt een cruciale rol in onze holistische aanpak om rivieren plasticvrij te maken", vertelt Thomas de Groote, oprichter en CEO van de River Cleanup.

De Groote toont hoeveel plastic pellets en andere vervuiling er in een klein gebiedje van 20 op 20 centimeter gevonden worden. Hoe meer we kijken, hoe meer vervuiling we beginnen te zien. De voorbije zomer zijn op 1 vierkante meter tot 11.000 plastic partikels groter dan 1 millimeter gevonden. "Hallucinante cijfers", duidt Gert Everaert. "Mensen zien het niet, maar ze effectief wel aanwezig." 

Temse is daarmee een echte hotspot voor plastic vervuiling. Die vervuiling, die voor een deel van de Antwerpse haven komt, vermengt zich uiteindelijk ook met de zee. 

De perspresentatie was begonnen met de onthulling van een zogenoemde smart EcoBin, een slimme vuilnisbak voor wegwerpplastics op de oevers van de Schelde. In de schaduw van een oude kraan voor  de scheepsbouw, een stukje industrieel erfgoed uit de tijd van de Boelwerf in Temse, had de lokale schepen voor onder meer Afval, Brigitte Caura, de slimme EcoBin plechtig onthuld.

Met een sensor op basis van audiogolven wordt continu gemeten hoe vol de container is. Die info wordt via een simkaart doorgestuurd naar een centraal dashboard, waar alles kan worden opgevolgd. Het maakt het mogelijk om de inzameling efficiënt in te plannen. De technologie zou ook worden gebruikt buiten Europa, in landen als Indonesië en Kameroen. 

"Ook in Temse is de strijd tegen zwerfvuil en sluikstort helaas dagelijkse realiteit", zegt Caura. "River Cleanup organiseert regelmatig acties in onze gemeente." De eerste opruimactie van dit jaar vindt overigens plaats op 6 april.  

"Innovaties zoals de Smart EcoBin helpen ook om de mensen bewuster te maken van zwerfvuil, en hun gedrag te veranderen", zegt Thomas de Groote. Hij wil met preventie en burgerparticipatie "stap voor stap een verandering in gang zetten". Dat laatste kan overigens ook met de JRC floating litter monitoring app waarmee je zwerfvuil kan fotograferen en invoeren in de applicatie. De info wordt dan gekoppeld aan de database voor plastic vervuiling van de Europese Commissie. 

Het voorkomen van plastic afval is cruciaal, beaamt Gert Everaert. Het helpt ook microplastics voorkomen, want de grotere stukken plastic worden langzaam maar zeker microplastics. Die laatste zijn zoals bekend heel moeilijk (of niet) meer weg te krijgen uit het milieu.

"Preventie is daarom heel belangrijk, en op de hotspots van vervuiling kan je inzetten op opruimen. Macroplastics zijn heel herkenbaar, en we kunnen ze relatief makkelijk filteren uit het water. Maar de microplastics zijn een ander verhaal. Het is heel kosten-inefficiënt om ze uit het water te halen en het gaat veel energie vragen, wat dan weer een probleem stelt voor de uitstoot." 

België speelt met het onderzoek in Temse een belangrijke rol in het internationale, Europese pilootproject. Dat heeft ook nog sites aan de Po, de Rijn, de Douro, de Kamniska Bistrica en de Donau. De Belgische onderzoekers gaan hun bevinden delen met de Europese collega's, waarna de technologieën verder kunnen worden uitgerold. Het project loopt nog tot 2027. 

"Hier (in Temse) brengen we 5 verschillende oplossingen samen. In de andere rivieren testen we andere oplossingen, 20 in totaal. We leren daar zaken uit, en vanuit de lessen die we leren gaan we een roadmap ontwikkelen richting Europese Commissie. Europa zal die oplossingen dan uitrollen op andere rivieren in Europa."

Dat is dan weer belangrijk om het doel te bereiken van de Mission Ocean, om tegen 2030 50 procent minder afval te hebben dat in de oceaan terechtkomt, en 30 procent minder microplastics. Er loopt overigens ook een Vlaams actieplan om veel minder plastic te laten afstromen naar zee.

Het is overigens niet toevallig dat het project vandaag op 14 maart is voorgesteld, op de Internationale Dag voor Actie voor de Rivieren.