“Eenzaamheid is killer nummer één, dubbel zo dodelijk als alcohol”

Manfred Spitzer werkt al 21 jaar in de psychiatrische kliniek die hij zelf heeft opgezet in het Zuid-Duitse Ulm. Hij verwierf in 2012 internationale bekendheid met het boek Digitale dementie, waarin hij waarschuwde voor de ziekelijke gevolgen van computergebruik en sociale media bij kinderen. Een boodschap die hij in 2015 herhaalde in Digiziek.

Nu hebt u eenzaamheid als ziekte 'ontdekt'. Hoe ging dat in zijn werk?

Manfred Spitzer: “In 2003 las ik een studie die me omverblies. Hersenonderzoekers ontdekten dat eenzaamheid pijn doet. Niet bij wijze van spreken, maar letterlijk: het pijncentrum in het brein licht op. Opeens begreep ik waarom eenzame mensen ook vaak pijn lijden. We zeggen makkelijk: 'Het doet pijn dat je me verlaat.' Maar nu weten we: dat is geen metafoor, het is écht zo. 

“Veel depressieve mensen, die vaak heel eenzaam zijn, nemen pijnstillers. Artsen pakten die vroeger meteen af - ik ook. We dachten dat ze de oorzaak niet bestreden. Nu weten we beter: ze namen die pillen omdat ze voelden dat ze werkten.”

Geeft u patiënten nu paracetamol tegen eenzaamheid?

“Nee, want pijnstillers hebben ook veel bijwerkingen. Maar ik pak ze niet meer af.

“De ontdekking dat eenzaamheid pijn doet, zorgde voor een revelatie. Want je kunt het ook omdraaien: mensen kunnen beter tegen pijn als ze in goed gezelschap zijn. Waarom hebben mensen in het ziekenhuis een foto van hun familie op hun nachtkastje? Daar zie je nooit een voetbalelftal of acteur. Zo'n foto verlicht de pijn, letterlijk.

“Dat is nu wetenschappelijk aangetoond: als je mensen onder een scanner legt en pijn toedient, zul je de activiteit in het pijncentrum zien verminderen zodra je ze een foto van hun geliefden toont.”

Maar wáár doet het precies pijn bij eenzaamheid?

“Dat is het probleem: hoe moet je pijn omschrijven die niet lokaliseerbaar is in het lichaam? 'Overal', zeggen depressieve mensen als je ze vraagt waar ze pijn hebben. Dat is vaag, maar dat maakt de pijn niet minder echt.

“We weten inmiddels dat eenzaamheid stress veroorzaakt, en die is wel meetbaar. Hoe eenzamer je bent, hoe meer stresshormonen in je bloed circuleren. Dat is begrijpelijk: als je weet dat er mensen zijn die je altijd zullen opvangen, maak je je minder zorgen.”

Eenzaamheid doet pijn en levert stress op, maar is het daarom ook een ziekte?

“Soms zeggen mensen tegen mij: 'Herr Spitzer, u vindt ziekten uit!' Dan zeg ik: 'Tja, als iets pijn doet, besmettelijk is en zelfs dodelijk, hoe wil je het dan noemen?' (lacht)

“Recent is ontdekt dat eenzaamheid besmettelijk is, net als een virale ziekte. Mensen die eenzaam zijn, steken er anderen mee aan. Je eenzaamheid neemt toe naarmate je meer contact hebt met eenzame mensen.”

Hoort eenzaamheid niet gewoon bij het leven? U maakt er iets abnormaals van - een ziekte.

“Ik zou zeggen: eenzaamheid is als kiespijn. Iedereen kent het, iedereen heeft het. Maar hoe meer je erover weet, hoe beter je het kunt vermijden.

“Je moet ook bedenken: eenzaamheid is niet hetzelfde als alleen zijn; dat kan heel fijn zijn. Eenzaamheid is het beleven van een gemis waaraan men smartelijk lijdt: 'Ik heb niemand.' Wie zegt dat hij graag eenzaam is, weet niet waarover hij het heeft.”

Is eenzaamheid niet van een andere orde dan kiespijn? Eenzaamheid gaat ook over je onbegrepen voelen, het besef dat jij en je geliefden eindig zijn.

“Natuurlijk, bij kiespijn denkt niemand aan zijn dood, maar het helpt om eenzaamheid eens op die manier te bekijken en weg te halen van die grote existentiële gedachten. Velen lijden eronder. Dan is het zo intellectualistisch om alleen maar te zeggen: 'Het hoort bij de menselijke conditie.’

“Wacht, ik laat je iets zien! (Spitzer bladert in zijn boek en wijst naar een grafiek) Hier zijn 148 studies samengevat, het laat zien hoe dodelijk alcohol, roken en fijnstof zijn in onze westerse samenleving. Ook eenzaamheid is meegeteld, en wat zie je? Eenzaamheid is 20 procent dodelijker dan roken en dubbel zo dodelijk als drinken. Dat is zeer heftig! Eenzaamheid is killer nummer één. Daarom is het zo belangrijk om ze als ziekte te erkennen. Dan kun je er iets aan doen.”

Hoe bepaalt zo'n onderzoeker of iemand eenzaam is?

“Niet door mensen louter te vragen: 'Bent u eenzaam?' Er zijn nauwkeurige methodes voor: hoe vaak iemand het gevoel heeft eenzaam te zijn in een bepaalde tijdspanne, et cetera. Na zeven of acht vragen kun je goed onderscheiden of iemand nauwelijks, een beetje of zeer eenzaam is.

“Kijk, je mag eenzaamheid niet verwarren met sociale isolatie. Die is objectief te meten, maar eenzaamheid is een subjectieve ervaring. De twee hangen minder met elkaar samen dan je zou denken. Sommigen zijn de hele tijd onder mensen, maar voelen zich toch eenzaam. Anderen zijn zeer geïsoleerd maar voelen zich niet eenzaam. Alleen zijn is niet hetzelfde als eenzaam zijn.”

Hoe wijdverspreid is de 'ziekte' eenzaamheid?

“Het is een megatrend. En die zal niet verdwijnen, eenzaamheid zal alleen nog maar toenemen. Omdat de voedingsbodem ervan toeneemt: individualisme en verstedelijking. Mensen leven steeds vaker alleen, het aantal éénpersoonshuishoudens stijgt explosief. Die mensen worden niet automatisch eenzaam, maar ze maken wel een grotere kans.”

Bij welke groep is het probleem het grootst?

“Je zou denken: bij de ouderen. Onder ouderen komt veel sociale isolatie voor, vooral onder weduwes. Toch kunnen ze daar vaak goed mee omgaan. Van de honderd weduwen lijden er misschien vijf of acht aan eenzaamheid.

“Neem honderd jonge meisjes en er zijn er misschien twintig heel erg eenzaam. Ze kunnen er ook niet openlijk over praten. Als je toegeeft dat je lijdt onder eenzaamheid, scoor je geen likes op Facebook. In een tijd waarin iedereen alleen de goede versie van zichzelf toont op sociale media, is het een taboe om voor je eenzaamheid uit te komen. Dat voelt als een fout toegeven, een zwakte: 'Ik ben mislukt.'”

Ziet u uw boek over eenzaamheid als een opvolger van uw boeken over computergebruik en sociale media?

“Nee. Maar digitalisering speelt zeker een grote rol bij de groei van eenzaamheid.”

U geldt een beetje als een onheilsprofeet.

“Ze zeggen dat ik een angstzaaier ben, een cultuurpessimist. Die stempel geven de voorstanders van digitale media me, zodat de mensen me niet serieus zouden nemen.

“Weet u, ik verhelder graag dingen. Dan denk ik: hé, als de mensen dit eens wisten! Dan zouden ze nadenken en misschien hun gedrag veranderen. Ik wil geen angst zaaien, integendeel. Mijn vrienden zeggen vaak: 'Manfred, je hoeft de wereld niet te redden.' Dan zeg ik: 'Wie gaat het anders doen?’” (lacht)

Hoe kunnen we kinderen en jongeren helpen in hun strijd tegen eenzaamheid?

“Ik denk dat we kinderen kunnen inenten tegen eenzaamheid op latere leeftijd. Door ze te tonen dat er dingen zijn die plezier geven als je ze samen doet. Een kind dat viool heeft leren spelen, weet: in een orkest klinkt het nog mooier dan alleen.

“De belangrijke schoolvakken zijn wat mij betreft sport, muziek, theater en gemeenschappelijke projecten. Samen dingen doen. Dat is zó belangrijk. Maar dat zijn nu vaak de zogenaamde 'zwakke' vakken. Nu we weten dat eenzaamheid doodsoorzaak nummer 1 is, moeten we daar anders over gaan denken.”

Wat kunnen we nog doen?

“Het is belangrijk dat we het als een maatschappelijk probleem erkennen en erover leren praten. Concrete tips geven aan eenzame mensen is moeilijk, veel dingen werken namelijk niet. 'Ga toch in het kerkkoor' – zulke adviezen, hoe goedbedoeld ook, kunnen juist beledigend zijn, omdat je toont dat je totaal niet begrijpt wat de ander doormaakt.

“Wat wél kan werken is een terloopse opmerking, zoals: 'Wist je dat je nodig bent, dat anderen je missen?' Een goed woordje op het juiste moment is nooit slecht. We weten ook dat eenzaamheid vermindert als je anderen helpt of dingen schenkt. Geven helpt. De natuur in gaan ook. Zelfs als je dat alleen doet. In de natuur zijn geeft een gevoel van verbondenheid met iets groters. Dat is experimenteel bewezen! Dat is alvast iets.”

Manfred Spitzer, Eenzaamheid, Atlas Contact