Direct naar artikelinhoud
AchtergrondOverlijden Philip Roth

Reacties op het overlijden van schrijver Philip Roth. A.F.Th. van der Heijden: ‘Er was verwantschap tussen mij en Roth’

Schrijver, Philip Roth.Beeld Getty

‘Op bizarre wijze maakte ik kennis met het werk van Philip Roth. In 1969, ik was 18, had ik net een bekentenis aan mijn moeder gedaan. Ik vertelde haar dat ik mij tijdens mijn schooltijd had ingebeeld dat zij al mijn acties kon volgen op een televisiescherm. Toen pakte mijn moeder de Portnoy’s klacht van mijn zus en riep luid de eerste zin:

‘Ze was zo diep ingebed in mijn bewustzijn dat ik tijdens mijn eerste schooljaar geloofd schijn te hebben dat mijn onderwijzeressen vermommingen van mijn moeder waren.’

‘Ik was diep beledigd dat mijn moeder mij verweet leentjebuur bij Philip Roth te hebben gespeeld. Maar ik was meteen gefascineerd door Portnoy’s klacht. Er was verwantschap tussen mij en Roth. Ik ben hem altijd trouw gebleven.

Schrijver A.F.Th. van der HeijdenBeeld ANP

Portnoy’s klacht is een uniek boek. De masturbatiegeschiedenis van de hoofdpersoon heeft nergens iets vunzigs, wordt gebracht als het noodlot dat we in ons bloed met ons brengen. Roth hanteert een strikt persoonlijke stijl.

‘Het was een shock dat hij een aantal jaren geleden bekend maakte te stoppen als schrijver, met als argument dat het een zwaar beroep was. Dat lees je niet af aan zijn boeken. Het was altijd puntgaaf. ‘You´re easy reading is my damn hard writing’ is een uitspraak van Hemingway, maar geldt ook zeker voor Roth.

‘Het is onbegrijpelijk dat hij nooit de Nobelprijs heeft gewonnen. Jarenlang ging die naar Amerikaanse auteurs. Het is terecht dat de prijs daarna over de hele wereld is gaan zwalken, maar Roth hadden ze nog wel even mogen meenemen.’

A.F.Th. van der Heijden, schrijver

De kracht van lezen 

‘Portnoy’s klacht was het eerste boek waarbij ik me bewust werd van de kracht van lezen, van het betreden van een ander universum. Er zaten hilarische masturbatiescènes in, rare seksscènes. Ik las het in de eerste klas van de middelbare school en keek met rode wangen over mijn schouder of niemand meelas.

‘Lang niet alle boeken kunnen je tijdens je jonge tienerjaren boeien, maar Portnoy’s klacht boeit iedereen, van literatuurliefhebbers tot pubers. Je hoeft er niet per se allerlei ingewikkelde lagen in te lezen; hij schrijft bijvoorbeeld vreselijk grappig over zijn permanent geobstipeerde vader, die gebukt gaat onder zijn huwelijk en zijn leven. 

Roxane van Iperen.

‘Later merkte ik hoe hij ‘show, don't tell’ beheerst. Hij mijdt ellenlange abstracte beschrijvingen, maar zet vlijmscherpe scènes neer. Personages hebben rare gewoontes die blijven terugkomen, maar hij schrijft nergens dat ze neurotisch zijn. Veel schrijvers willen zo schrijven, maar weinigen kunnen het.

‘In Het complot tegen Amerika lees je over een jongen in een liberaal gezin die, letterlijk van het ene op het andere moment, door de samenleving tot zijn afkomst wordt gereduceerd, tot Jood. Het is afschuwelijk de zeggenschap over je identiteit kwijt te zijn, dat je wakker wordt en de hele wereld totaal anders naar je kijkt. Toch zullen veel mensen zich ook nu daarin herkennen.’

Roxane van Iperen, auteur

Geen vrijblijvende kwestie

‘Er is niet één boek van Roth dat je moet lezen. Als je ze nog niet hebt gelezen, heb je mazzel en moet je ze allemaal lezen. Hij heeft een onvoorstelbaar oeuvre, schetst met compleet eigen stem een wereld die niet meer bestaat: die van het dromerige Joodse Amerika uit de jaren vijftig. En hij schrijft geweldig over seks, over lust en de lulligheid ervan.

De menselijke smet is een adembenemend goed boek over een hoogleraar die wordt ontslagen na beschuldigingen van racisme. Later blijkt hij zelf zwart te zijn, maar dat weet je niet omdat hij zich als Jood heeft voorgedaan. Het boek laat zien wat de culture wars doen met mensen.

Portret van Lodewijk Asscher, partijleider, Tweede Kamerlid, fractievoorzitter en lijsttrekker van de Partij van de Arbeid (PvdA).Beeld ANP

Het complot tegen Amerika, over een antisemiet die tot president wordt verkozen, is een belangrijk politiek boek over voorstellingsvermogen. Daarin hebben politici en schrijvers dezelfde taak, namelijk het beschrijven van een wereld die er niet is, maar die er zou kunnen zijn of komen. Roth toont hoe dat afhangt van keuzes van stervelingen. Menselijk falen bepaalt of je in de ene of de andere wereld terechtkomt.

‘Soms kun je dat beter met fictie verbeelden dan met droge teksten en rapporten. Door Roth besef ik meer dat politiek geen vrijblijvende kwestie is; je moet telkens een moreel oordeel vellen.’

Lodewijk Asscher, fractievoorzitter PvdA

Profiteren

‘In Sabbaths theater,  dat gaat over een poppenspeler, zit alles wat je moet weten van een man in de twintigste eeuw. Poppenspeler Sabbath wordt beheerst door zijn lusten, maar hij voelt zich beperkt door het feminisme van de jaren zestig. Tegelijkertijd plukt hij juist de vruchten van de seksuele bevrijding, want hij rijgt de ene na de andere vrouw aan het spit.

Abdelkader Benali.Beeld Valentina Vos

‘Roth was de eerste die liet zien dat niet iedereen zou profiteren van de culturele revolutie. Er was, schreef hij, iets veel sterkers dan seksuele vrijheid: libido. Dat is uit MeToo ook wel gebleken.’ 

Abdelkader Benali, auteur

De scherpste en de beste

Philip Roth is de meest levende schrijver die ik ken. Philip Roth is nooit dood. De enige schrijver bij wiens zinnen ik naar adem hap, zo meesterlijk, zo energiek, zo geestig en zo griezelig intens doorgrondt hij de menselijke conditie. Zo ambitieus, scherp en slim.

Je kunt zeggen dat Roth zijn leven offerde aan het schrijven – zonder hem daarmee te willen beklagen. Hij was vrij en zijn leven was schrijven. Alles wat hij schreef, gaat evenveel over het leven zelf en over de (getormenteerde) menselijke conditie, als over het schrijven zelf – maar omdat die dingen bij hem door elkaar heen lopen, zijn ze ook in zijn boeken onlosmakelijk verbonden.

Niet dat hij een zogeheten hermetische schrijver was, een academicus met abstracte idealen. Bij hem is het geschrevene niets minder dan de simulatie van het menselijk lijden. Dat wil zeggen dat zijn zelfonderzoek (dat pas in de laatste plaats gaat over gewetensnood) altijd tweestrijd oplevert, zij het zonder schaamte of grenzen.

Jessica Durlacher op de rode loper bij het openingsgala van Film by the Sea.Beeld ANP

Als geen ander wist Roth het mentale pendelen tussen impuls en schaamte, tussen noties van goed en kwaad, tussen schijn en werkelijkheid vast te leggen én levend te houden, als een onbesliste strijd. En hoe complex hij zijn personages ook optuigde en hoe wild hij de verwikkelingen maakte, daarbij betrachtte hij in elk boek een absolute eerlijkheid.

Hij bestuurde zijn personages als een poppenspeler, zoals de poppenspeler Mickey Sabbath in Sabbaths theatre, wiens lust zijn levenskracht is. Roth was een schrijver zonder oordelen en restricties, die maar één ding zocht: de waarheid. Daarbij had hij een absoluut geloof in de verbeelding en in de kracht van de virtuele werkelijkheid.

In Exit Ghost, dat ik als een van zijn beste boeken beschouw, zegt hij daar het volgende over: ‘Voor weinigen, heel weinigen, is die vergroting, die onzeker uit het niets ontstaat, hun enige zekerheid, en is het niet-geleefde, het veronderstelde, volledig uitgewerkt in drukletters op papier, het leven waarvan de betekenis er het meest toe doet.’

Van alle ogen die de mensheid bezien, van alle stemmen die onze blinde dooltocht door het leven verwoorden, van alle schrijvers die doorgronden wat het is om te leven en te verlangen naar meer en echter en beter, beschouw ik Roth als de scherpste en de beste. Hij blijft.

Jessica Durlacher, schrijver 

Zinnen om bij te schateren en te huilen

Philip Roth, in feite heeft hij mijn leven verpest. Al bij de eerste roman die ik las, Sabbath’s Theatre geheel onvoorbereid tijdens een vakantie in Egypte, ik was 23 en een ‘ongeboren volwassene’, zoals hij zijn neef Apter ergens noemt was de zaak uitgemaakt: de werkelijkheid bleek niet alleen bitter saai vergeleken bij wat er op de zeef van deze man bleef liggen, er kon een streep doorheen. Ik stond voor de piramides, vinger tussen pagina 312 en 313, en wist: Cheops is een aanzetje, het gaat erom wat er over Cheops te schrijven valt.

Daarin was Roth ongenaakbaar. Maakt weinig uit welke ondermaanse dorheid hij aanpakte, de alinea’s die tevoorschijn kwamen zijn definitief. En intenser dan het leven. Over een gezinslid dat van het front terugkeert met z’n been eraf, bijvoorbeeld. Of over wanneer je vrouw geneukt wordt door de buurman die alles beter weet en jullie droomhuis heeft ontworpen. Of over naar de Chinees gaan met drie Vietnamveteranen.

Peter Buwalda.Beeld De Volkskrant

Maar ook wat John Demjanjuk, de beul van Treblinka, gedreven moet hebben twee denderende bladzijden over een Oekraïner met een baan als mensenslachter, de ironie voorbij, taal om bij te schateren en te huilen tegelijk, het summum van durf, stijl, en waarheid.

Soms hoor je zeggen dat schrijvers niet moeten schrijven over schrijven. Hahaha. De eerste drie Zuckerman-romans, The Ghostwriter, Zuckerman Unbound en The Anatomy Lesson, waarin Roth zichzelf vermomt als zichzelf, tonen aan dat er niks grappigers, lekkerders en belangrijkers bestaat. Behalve jezelf aftrekken in een lever, misschien.

Peter Buwalda, Volkskrant-redacteur, schrijver

Postuum Philip Roth

Met Philip Roth (1933 - 2018) gaat een van de grootste schrijvers uit de Amerikaanse geschiedenis verloren.

'Hoe dicht bij de dood kan je komen?'

In 2006 sprak Michaël Zeeman in een exclusief gesprek met Philip Roth, ergens in de bossen van Connecticut, naar aanleiding van zijn 27ste roman Everyman. Lees het interview hier terug.