‘Zakman overleeft door de humaniteit in de maatschappij’

Een bushokje tussen de Sint-Niklaaskerk en het Belfort, volgepropt met een karrenvracht aan plastic zakken met daartussen een oudere man onder een deken. Het is een bekend beeld in Gent. De zakkenman, kortweg Zakman, zwerft al bijna twintig jaar rond in Gent en is deel van het stadsbeeld geworden. Hij zoek steevast publieke plekken op, zoals dus dat bushokje.

Over de man, die Antoon heet, doen de wildste verhalen de ronde. Volgens de ene urban legend zou hij een groot geleerde geweest zijn voor hij aan lagerwal geraakte, volgens een andere is hij een kind verloren bij een ongeval met een tram waardoor hij nu vooral de route van tramlijn 1 volgt. Klopt niets van, weet Tine, een van de vrijwilligers die hem geregeld wat eten toestopt. “Hij groeide op in Aalst bij een vrij welgestelde familie, studeerde voor burgerlijk ingenieur, maar kreeg psychiatrische problemen. Hij verbleef een tijdje in een psychiatrisch ziekenhuis en belandde daarna om de een of andere reden op straat. Dat is eigenlijk het enige wat we weten.”

Vriesweer en sneeuw

Net omdat Zakman zo’n intrigerende figuur is in Gent, besloot theatermaker Jo Van Damme om er een toneelstuk over te maken. Dat zal volgende week tijdens de Gentse Feesten worden opgevoerd. Toen dat nieuws in mei bekend raakte, ontstond grote ophef. Een toneelstuk maken over iemand met psychische problemen, die geen aandacht wil en er ook zijn toestemming niet voor gegeven heeft, dat ging te ver, vonden velen. Zakman staat er net om bekend alle aandacht te schuwen. Hij weigert ook categoriek elke vorm van hulp. Vaak tot grote frustratie van het Gentse stadsbestuur. Want ook bij vriesweer en sneeuw wil hij op straat blijven, verscholen achter enkele paraplu’s, ingeduffeld in een slaapzak en omgeven door rommel. 

“We krijgen vaak meldingen van burgers die ongerust zijn over hem”, stelt schepen van Sociale Zaken en Armoedebestrijding Rudy Coddens (sp.a). “En ja, je zou hem tegen zichzelf willen beschermen. Maar dat kan niet. Iemand die alle hulp weigert, kan je niet verplichten om zich te laten helpen. Het is zijn vrije keuze en dat moeten we respecteren.”

‘Terechte aanbodmijders’

Er zijn veel daklozen in de stad, maar ze leven niet allemaal zoals Antoon. Dat zegt Maja Meirlaen, directeur van de dienst Outreachend Werken, waar straathoekwerk onder valt. “Er circuleert een cijfer van zo’n 500 daklozen in Gent, al is dat wellicht een onderschatting. Enkelen van hen weigeren elke vorm van hulp. Ze zijn vaak meervoudig gekwetst en hebben geen vertrouwen in hulpverlening. De mensen hebben allen hun eigen rugzakje en redenen om dakloos te zijn. Soms gaat het om boetedoening, een psychische problematiek of liggen schulden aan de grondslag. Het is moeilijk om iets als dakloosheid te vatten.”

Over één ding hebben de theatermakers wel gelijk, meent Joost Bonte, sociaal expert bij de vzw Steunpunt Mens en Samenleving (SAM). Zakman is inderdaad een symbool, namelijk van een zorgsysteem dat fout loopt. “We noemen ze officieel ‘zorgwekkende zorgmijders’, mensen die elke vorm van zorg weigeren terwijl ze die overduidelijk nodig hebben. Ik zou hen eerder ‘terechte aanbodmijders’ willen noemen. Want ze keren hun rug naar de zorg zoals die nu is uitgebouwd en die zij als slecht ervaren.”

Hun aantal gaat in stijgende lijn, weet Bonte, al is het onmogelijk om een cijfer te plakken op mensen die zich buiten het systeem stellen. “Het probleem zit volgens mij in het neoliberale denken dat in de zorgsector is geïntroduceerd. Alles moet efficiënt en effectief zijn en er moeten resultaten geboekt worden. Dat soort van denken zorgt voor een grote druk op zorgbehoevenden.”

Eigen boontjes doppen

Wie zorg nodig heeft, komt het systeem binnen via een toegangspoort. Bedoeling daarvan is dat er zo snel mogelijk bekeken wordt wat het probleem is. “Het moet vooral snel gaan”, stelt Bonte. “Maar snel, snel vertellen dat je het moeilijk hebt en waardoor, gaat soms niet. Door de juridisering zijn in het zorgsysteem ook heel wat voorwaarden geslopen, waaraan zorgzoekers moeten voldoen. Dat allemaal samen zorgt ervoor dat mensen hun middelvinger opsteken en zeggen: laat maar, ik dop mijn eigen boontjes wel. De enige manier om dat allemaal te keren is teruggaan naar de relationele zorg, waar zorgverleners de tijd en ruimte krijgen om een vertrouwensband op te bouwen met de patiënt. Dat zijn we gaandeweg grotendeels kwijtgeraakt.”

Of dat ook de reden is waarom Zakman alle hulp weigert, is door zijn stilzwijgen niet geweten. Ondertussen overleeft hij op straat. Door vrijwilligers als Tine die hem af en toe iets geven. Of door het personeel van een broodjeszaak, dat hem na sluiting nog wat restjes brengt. 

Ondertussen proberen straathoekwerkers, politieagenten en andere zorgverleners hem en lotgenoten in de gaten te houden. Om te kunnen ingrijpen als er iets ernstigs is. Zoals twee winters terug toen Antoon enkele verwondingen bleek te hebben die nodig verzorgd moesten worden. Of vorig jaar: hij werd overvallen en beroofd. Toen hielden enkele handelaars een actie om hem zijn gestolen 50 euro terug te kunnen geven. “Hij overleeft door de humaniteit in de maatschappij”, verwoordt Bonte het. “En hoe tragisch het hele verhaal ook is, dat is het mooie en hoopgevende eraan.”