Direct naar artikelinhoud

Het recept voor nepnieuws

Het recept voor nepnieuws
Beeld x

Han van der Horst bestudeerde de wortels van nepnieuws en ontdekte patronen in de bereidingswijze van dit soort desinformatie. Wie het zelf wil maken, geeft hij de belangrijkste ingrediënten.

Nieuw? President Donald Trump van de Verenigde Staten heeft het begrip fake news tijdens zijn verkiezingscampagne misschien afgestoft en populair gemaakt als groot maatschappelijk probleem, stelt Han van der Horst, modern of eigentijds is het fenomeen allerminst.

Nepnieuws heeft de ontwikkelingsgang van de mensheid altijd begeleid, alleen is daar tot nu toe niet altijd even goed op gelet

De historicus kan het weten. Om greep te krijgen op nepnieuws en uit te pluizen of de zorgen over Russische propaganda en andere soorten van desinformatie gegrond zijn, schreef Van der Horst het 312 pagina's tellende boek 'Nepnieuws, een wereld van desinformatie', dat sinds gisteren in de winkels ligt.

"Vanuit historisch oogpunt heb ik het verschijnsel onder de loep genomen", zegt hij boven een kop zwarte koffie in een Rotterdams café. "En wat blijkt? De term nepnieuws, dat woord dat de laatste tijd als 'nieuw' begrip burgerrecht heeft gekregen in het publieke debat, is zeker meer dan een eeuw oud."

Al in augustus 1901 werden de woorden 'fake news' afgedrukt in een lokaal dagblad in het Amerikaanse Californië. Het begrip was bekend bij het publiek, blijkt ook uit de regel waarmee de Evening Herald uit Albuquerque zichzelf vlak na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog aanprees: 'To keep in the closest possible touch with the European situation you must read the Herald Every Day. No fake news but authentic, complete, reliable news.'

De Nederlandse vertaling, nepnieuws, dook eind jaren tachtig op. Hoewel dezelfde krant het woord twee jaar eerder ook al eens printte, verscheen nepnieuws in zijn huidige betekenis voor het eerst in De Telegraaf van 14 april 1989. Een Amerikaanse correspondent herinnerde de lezer aan journalist Janet Cooke, die eind jaren zeventig de Pulitzerprijs ontving voor een verzonnen reportage over een 8-jarig jongetje dat verslaafd zou zijn aan cocaïne.

"En dan hebben we het enkel nog maar over het woord nepnieuws", gaat Van der Horst verder. Hij lacht, zijn borstelige, zwarte wenkbrauwen schieten omhoog. "Het verschijnsel achter die term, dat doelgericht verspreiden van berichten met onware elementen, gebeurt al sinds het begin der tijden. Nepnieuws heeft de ontwikkelingsgang van de mensheid altijd begeleid, alleen is daar tot nu toe niet altijd even goed op gelet."

Hij noemt Sargon, de eerste Mesopotamische koning die zich tussen 2334 en 2279 voor Christus een goddelijke status aanmat. Zijn afkomst verdraaide hij. Zo liet Sargon optekenen dat hij als baby door een waterdrager was gevonden, in een rieten mandje drijvend op de Eufraat. De koning zou vervolgens door een hogepriesteres zijn opgevoed. Het zorgvuldig geconstrueerde verhaal bereikte zijn doel: zijn nepnieuws groeide uit tot hoeksteen van Sargons macht. Het vertoont trouwens grote gelijkenis met het Bijbelverhaal over Mozes.

De Mesopotamische koning is een van de vele voorbeelden die Van der Horst aanhaalt in zijn boek. De historicus ontdekte dat nepnieuws steeds opnieuw de kop opsteekt in de geschiedenis. Telkens verandert het in een vorm die past bij de context van de tijd.

Vuistregels

Maar de technieken van de vervalsers van de waarheid komen overeen. Van der Horst heeft patronen in hun streken ontwaart, vuistregels waaraan ieder succesvol voorbeeld voldoet. Wie nepnieuws tijdig wil kunnen ontmaskeren, of het thuis zelf wil fabriceren, moet het volgende recept voor nepnieuws voor ogen houden.

Tekst gaat verder onder de afbeelding

1. Formuleer je intentie en houd daarbij rekening met de vooroordelen en de voorkennis van je doelgroep

Wie nepnieuws wil maken, moet daar een goede reden voor hebben. Schiet je maar wat met hagel in de rondte, dan is de kans op succes gering. De eerste vraag is: wat wil ik bereiken? En bij wie? Staat dat vast, broed dan op de werkwijze: kun je het doel het beste bereiken door iets te zeggen, of juist door te zwijgen?

Ga daarbij niet uit van je eigen vooroordelen. Doe onderzoek naar wat de doelgroep graag hoort. Lees. Luister. Neem de tijd. En stel die voorkennis van je publiek niet ter discussie. Probeer Ajacieden bijvoorbeeld niet te werven voor de supportersclub van Feyenoord. Dat wordt niks, enkel ongeloof en verweer zullen volgen.

"Zo heeft het ook geen zin aanhangers van linkse partijen uit te leggen dat de bezuinigingen op de ouderenzorg worden veroorzaakt door de bergen belastinggeld die naar de asielzoekers gaan", vult Van der Horst aan. "Applaus valt wél te verwachten bij burgers die sympathie hebben voor Wilders en zijn partij. Zij horen immers wat ze altijd al hadden gedacht." Dit lijkt voor de hand te liggen, maar is een fout die volgens de historicus bijzonder vaak wordt gemaakt.

"Om die reden moet je als publiek nieuws dat in jouw straatje past ook het meeste wantrouwen", legt hij uit. "Dat klinkt gek, maar voor dat soort informatie ben je logischerwijs het gevoeligst. Nepnieuws dat het wereldbeeld van de ontvanger bevestigt, heeft de grootste kans op succes. Door de waarheid vervolgens steeds iets op de schuiven, bereiken de makers hun doel."

2. Richt de aandacht op een enkele vijand en houd die vijand enigszins vaag maar wel herkenbaar

Adolf Hitler schreef het al in zijn boek 'Mein Kampf': de ware leider richt de aandacht van zijn aanhangers op één opponent. Kies een hoofdvijand, bijvoorbeeld migranten voor wie de grenzen dicht moeten. En selecteer zijn bondgenoten: de elites die de ogen voor de noden van de gewone man gesloten houden.

"Tegen hen moeten de mensen van goede wil zich verenigen", glimlacht Van der Horst. "Anders is het straks te laat. Overigens kan het slim zijn om een leer of levensbeschouwing de rol van zondebok toe te dichten."

Van groot belang is de vijand enigszins vaag te houden. "Het publiek moet de leden van de groep herkennen, maar kan beter niet formeel georganiseerd zijn, geen grote leider kennen." Waarom niet? "Dat heeft als voordeel dat je geen weerwoord krijgt."

Want wie een goed georganiseerde groep met een professionele leiding als de VVD aanvalt in plaats van de kapitalisten in het algemeen, krijgt te maken met fractievoorzitter Klaas Dijkhoff, aldus de historicus. "Die geeft de nepnieuwsmaker een veeg uit de pan, of zet zelfs een vakkundige tegencampagne op."

3. Verzamel bewijs

Hoe overtuig je de doelgroep dat de door jezelf geponeerde samenzwering bestaat? Met anekdotisch bewijs. Als er iemand van Joodse afkomst voor een misdrijf werd veroordeeld, maakten de nazi's er in hun kranten veel werk van. De schanddaad was typerend voor alle Joden, opnieuw werd duidelijk wat zij met de mensen van goede wil voor hadden.

"Doe ook bepaalde suggesties", gaat Van der Horst verder. "Valt het u niet op dat vrouwen met hoofddoeken het straatbeeld steeds meer bepalen? Hoort u ook niet overal het gesis van schaamteloze allochtonen? Houd het op individuen die zichtbaar tot de vijand gerekend kunnen worden, maar die leden van de doelgroep niet persoonlijk kennen."

4. Met goed geplaatste geruchten kun je bestaande en gewenste gevoelens versterken

Het kan de geloofwaardigheid dienen als anderen jouw verhaal doorvertellen zonder dat de bron duidelijk op jou is terug te voeren. "Wat die bots nu op internet doen, deed Joseph Goebbels ook al. De nazileider liet in kroegen en werkplaatsen geruchten verspreiden en experimenteerde zelfs een tijdje met voorspellingen van de Franse ziener Nostradamus."

5. Show, don't tell

Mensen accepteren eerder gevolgtrekkingen waarvan ze denken dat ze die zelf gemaakt hebben. Anderen gebruiken hun hersens misschien niet, zij wel. Voed die gedachte zoveel mogelijk. Geef je toehoorders de indruk dat zij een licht zijn in een zee van duisternis, laat de conclusie aan hen.

"In Turkije wordt op vrouwen geschoten op Wereldvrouwendag", verklaarde de Oostenrijkse rechtsextremist Norbert Hofer herhaaldelijk tijdens de verkiezingen. "Met rubberkogels. De vrouw van Erdogan droomt van een harem." Hij zei niet wat hij wilde dat zijn publiek zou denken: stem op mij zodat we hier geen Turkse toestanden krijgen. De conclusie bleef aan de kiezer. Hofer werd op een haar na gekozen.

6. Verschuif de werkelijkheid

Werkzaam nepnieuws bevestigt de vooroordelen van de doelgroep en versterkt tegelijkertijd de bestaande vijandbeelden. "Maar dat is niet genoeg", stelt Van der Horst. "De meestervervalsers van de waarheid zuigen niet alles uit hun duim. Zij sorteren de feiten, dikten zaken aan en lieten andere weg." Hun desinformatie wortelt altijd in de werkelijkheid.

"Neem 1917, het jaar waarin de geallieerden succes boekten met de bewering dat de Duitsers lijken van gesneuvelden gebruikten voor hun vetproductie." Het verhaal was niet helemaal onwaar. De Duitsers beheerden een fabriek die de officiële benaming Kadaververwertungsanstalt droeg. Daar werden kadavers van gesneuvelde legerpaarden verwerkt. De Britse propaganda vertaalde dat kadaver echter met 'lijk'. "En voilà, het nepnieuws was geboren."

7. Ben bescheiden in je doelstellingen

"Wees tevreden als je onrust en onzekerheid creëert. Zaai twijfel zoals Russische nepnieuwsspecialisten dat doen op het dossier Oekraïne. Laat mensen vraagtekens plaatsen bij de goede trouw of de effectiviteit van hun leider, wees niet te gretig."

Wanneer nepnieuws alle noodzakelijke ingrediënten bevat, kan het eeuwenlang blijven rondzingen. Dat concludeerde historicus Han van der Horst nog maar eens na het drukken van zijn boek 'Nepnieuws'. Hij tekent daarin het verhaal op dat gaat over Nathan Mayer Rothschild. De Brits-Joodse bankier zou in 1815 zijn kapitaal hebben verveelvoudigd door Londense beursspeculanten na de Slag bij Waterloo expres op het verkeerde been te hebben gezet. Het verhaal is een broodje aap.Beeld x

Lees ook:

We kunnen wel bang zijn voor het 'nepnieuws' uit Rusland, maar dat baseert zich op de gevaarlijke propagandatechnieken uit ons eigen Westen.

Burgers krijgen door sociale media een kokervisie - de 'filterbubbel'. Waarin ze ook nog eens bestookt worden met nepnieuws. Dit kan de Nederlandse verkiezingen beïnvloeden.