2018, het jaar van de geregisseerde kwetsbaarheid

Anna Nooshin zat erdoorheen. ‘Even een beetje confession time’, zei de bekende influencer en presentatrice eind november in een YouTube-filmpje met de titel ‘Ik ben hier ZO onzeker over’. ‘Ik worstel deze week met motivatie, ik merk dat ik gewoon niet zo veel zin heb in dingen.’ Een van de oorzaken was dat ze foto’s van vier jaar geleden had bekeken. ‘Mijn haar was toen echt zó lang, tot over m’n tieten, en heel gezond.’ Ze had al van alles geprobeerd – ‘ál die pillen, SugarBearHair, biotine, hoe heet al die troep’ – maar niets werkte. ‘Ik mis het’, zei ze over haar lange manen. ‘Dan zit je gewoon niet lekker in je vel.’

_{Wilt u dit artikel liever beluisteren? Hieronder staat de door Blendle voorgelezen versie.}

Ja, er waren ergere dingen in de wereld, gaf ze meteen toe. Toch leefden haar 276 duizend abonnees hartstochtelijk met haar mee. In honderden reacties werd haar een hart onder de riem gestoken en kreeg ze tips om de haargroei te stimuleren. Ook waren er mensen, vooral meisjes, die iets anders opviel: het haar van Nooshin, glimmend en golvend tot ruim over haar schouders, zag er prachtig uit. ‘Ik zou een moord doen om jouw haar te hebben’, schreef ene Lindsey. Wat was er eigenlijk mis met haar ravenzwarte haardos?

Hoewel het er voor de buitenstaander glamoureus, comfortabel en enerverend uitziet, is het leven van een influencer – een onlinebekendheid die meestal geld verdient door producten en merken terloops onder de aandacht te brengen bij de eigen achterban – niet altijd makkelijk. Dat is althans wat je ze steeds vaker hoort zeggen. Was het jarenlang de norm om op sociale media een perfect, succesvol en gelukkig bestaan neer te zetten, nu is het gangbaar, nee, zelfs al cliché geworden, om te laten zien dat jij óók heus onzeker bent, met allerlei problemen worstelt en soms even diep in de put zit, of erger. Liefst met de toevoeging: probeer nu deze dieetshake/dit crèmepje/deze sport om erbovenop te komen.

De toverwoorden van deze trend zijn kwetsbaarheid, eerlijkheid en openhartigheid – precies wat er voorheen zo schortte aan sociale media. ‘Wauw, klinkt misschien gek’, reageert ene Anne op het filmpje van Nooshin, ‘maar ik vond je echt heel real/authentiek in deze vlog!’ Die echtheid is wat de – veelal jonge – volgers het liefst willen zien. Ze houden niet van die afstandelijke beroemdheden van tv, maar willen een gevoel van intimiteit en herkenning ervaren als ze naar hun onlinehelden kijken. Dat wat het vloggen oorspronkelijk zo aantrekkelijk maakte, een ongefilterd inkijkje in iemands persoonlijke leven, wordt door de nieuwe nadruk op worstelingen dus nog verslavender.

Op tal van blogs over sociale media en ondernemen vind je tips over hoe je online het best je kwetsbaarheid kunt tonen. ‘Niemand houdt van perfect’, zegt influencer en businesscoach Jamie King in het artikel ‘75 Prominent Influencers Share Their Top Advice’. ‘Ik spreek bijvoorbeeld geregeld over mijn postnatale paniekaanvallen.’ Als je een fout toegeeft, schrijft vakblad Marketing Land in het stuk ‘Social Media: Where Vulnerability Is Strength’, zal iemand die die fout ook maakt zich met je identificeren. ‘Daardoor voel je een band met iemand, terwijl je die persoon niet eens kent.’

Hoewel deze nieuwe ontwikkeling al een paar jaar gaande is, zagen we dit jaar de culminatie ervan, ook buiten de sociale media. YouTubers biechtten in 2018 hun burn-out op, rappers vertelden in hun nummers over depressies of psychische stoornissen, modellen gaven toe soms ook te troosteten, tv-makers bekenden hoe zwaar het ouderschap was, acteurs kwamen ervoor uit gepest te zijn en ondernemers deden hun grootste zakelijke mislukkingen uit de doeken. Vaak werd er een product mee verkocht, een film, een album, een tv-programma, een tour, of wat dan ook. Wat vrijwel al deze bekentenissen deelden: ze werden onder strikt geregisseerde omstandigheden geuit, toen de tegenslag alweer te boven was. 

Kijk maar naar Nooshin, die bij haar vlog haar nieuwe kledinglijn promootte. Zie de VPRO Zwelgplek, waar succesvolle mensen hun ‘cv der mislukkingen’ prijsgeven. Neem de Inside My Bones-expositie van singer-songwriter Dotan in 2017, waarvoor knappe BN’ers op een sobere, pure manier in een eenvoudig wit T-shirt, met peinzende blik, werden vastgelegd in een zeer flatterende zwart-witfilter. Tevens een reclame voor zijn nummer Bones. Of blader de Wendy van deze maand door, die ‘een ode aan imperfectie’ is en waarin Angela Schijf (39) en Wendy van Dijk (47) praten over ouder worden, rimpels krijgen en dat het leven pas interessant is ‘als het schuurt’, terwijl ze op de foto staan met de strakke lichamen van tienermeisjes, met perfecte belichting, soft focus-filters en ‘smokey eyes’-make-up.

Dit fenomeen heeft een naam: ‘geregisseerde kwetsbaarheid’ – ook wel ‘fantoomkwetsbaarheid’. Het is een term die schrijver Roxane van Iperen al in 2014 poneerde in Het Parool. ‘Het is’, schreef ze, ‘de afgetrainde kwetsbaarheid van een Victoria Beckham, die na vier kinderen zo’n kleuterlijf heeft dat haar man opgepakt zou moeten worden als hij het met haar doet. Het is de gestylede kwetsbaarheid van een Carice van Houten en Halina Reijn met het boek Antiglamour, waarin zij hun existentiële eenzaamheid tonen vanachter de muur van een hartsvriendschap en een ‘urban tribe’-vriendengroep.’

Toen in april van dit jaar het nieuws over het trollenleger van Dotan naar buiten kwam, haalde Van Iperen diens Inside My Bones-expo in het Rijksmuseum aan om nog eens het fenomeen van fantoomkwetsbaarheid aan te kaarten. ‘De meest lege, narcistische tentoonstelling die ooit het Rijks heeft ontsierd’, twitterde ze over de stemmige zwart-witfoto’s van ‘mooie, succesvolle’ mensen. ‘Echt: geregisseerde kwetsbaarheid is de meest cynische, giftige mindfuck van deze tijd.’

Een deel van die giftigheid komt voort uit de gedachte dat het tonen van je zwakte een opzichtige manier kan zijn om naar iemands sympathie te hengelen: de toeschouwer moet meeleven met de afzender en die net gevormde band wordt vervolgens ingezet om hem of haar te beïnvloeden – vandaar ook de term ‘influencer’. Geregisseerde kwetsbaarheid is in die zin ook koket en pronkerig, want de implicatie is: hou van mij, ik durf mijn ziel bloot te geven. 

De opmars van kwetsbaarheid, geveinsd én oprecht, is nog verder terug te voeren. In 2010 gaf Brené Brown, op dat moment een relatief onbekende hoogleraar maatschappelijk werk, de TED Talk ‘The Power of Vulnerability’. Haar praatje sloeg bij een breed publiek aan en is inmiddels met 37 miljoen views de op vier na meest bekeken TED-video. Ze bouwde haar speech uit tot een boek dat wereldwijd een bestseller werd, ook in Nederland. Op basis van haar onderzoek stelt Brown dat mensen die zich kwetsbaar durven op te stellen, meer hechte en intense vriendschappen en relaties hebben en meer voldoening uit het leven halen.

Uit duizenden interviews en focusgroepen ontwaarde Brown dat dit vaak moedige mensen zijn, zei ze tijdens haar TED Talk. ‘Ze spraken over de bereidheid om als eerste ‘ik hou van jou’ te zeggen’, de bereidheid om iets te doen zonder garanties op succes, de bereidheid om te investeren in een relatie zonder dat je weet of er een kans van slagen is.’ Deze mensen hebben volgens Brown, kortom, de moed om onvolmaakt te zijn, en om zichzelf en al hun imperfecties te laten zien. Ze durven het risico te nemen afgewezen te worden.

De invloed en reikwijdte van haar boodschap zijn niet te onderschatten. Zelfs mensen die nog nooit van Brown of haar boek hebben gehoord, zijn erdoor beïnvloed. Oprah Winfrey noemde Brown haar ‘soulmate’ en haar ideeën werden omarmd in de media, de politiek en het bedrijfsleven – voor bijna elk vakgebied zijn wel cursussen te vinden die gebaseerd zijn op haar theorieën. 

Brown is bovendien een van de denkers die hebben bijgedragen aan een wereldwijde tendens om schaamte onschadelijk te maken en stigma’s te doorbreken, een beweging die in talloze boeken, films en tv-programma’s is terug te vinden: vrijwel elk verhaal over verslaving, ziekte, trauma of afwijkingen wordt gerechtvaardigd met het taboedoorbrekende en het bewustzijnsverhogende karakter ervan.

Zo stond NPO 3 dit voorjaar ruim een maand in het teken van depressie, met meerdere programma’s en documentaires, om psychische problemen onder jongeren ‘bespreekbaar te maken’. Vanzelfsprekend heeft deze opleving van openhartigheid en het tonen van kwetsbaarheid veel goeds gedaan. Vermoedelijk zijn er levens gered doordat mensen eerlijk over hun zelfmoordgedachten durfden te praten. Een gelijksoortig effect zie je bij de body positivity-trend, waarbij stereotiepe schoonheidsidealen worden bekritiseerd. Ook daardoor zullen sommige mensen zich minder voor hun lichaam schamen.

Ingewikkelder wordt het als het bedrijfsleven, met zijn immer tijdgeestgevoelige marketingafdelingen, op de kwetsbaarheidshype springt. Cosmeticamerken als Dove en VSM, die influencers laten vertellen hoe onzeker ze waren over hun slechte huid, hun gewicht, littekens of andere onvolkomenheden, met betoverend mooie foto’s erbij. Scheermesjesmerk Venus dat op Instagram foto’s post van een model met de huidziekte vitiligo dat haar oksels scheert. ‘Het maakt niet uit of je je okselhaar laat staan of niet’, staat erbij, ‘je ziet er geweldig uit.’ Ja, dat model wél, met haar haast kunstzinnige pigmentvlekken. Bovendien: natuurlijk maakt het Venus wel uit of je je okselhaar laat staan, scheren zal je!

Kwetsbaarheid en intimiteit worden zo een valuta: wie zijn zorgvuldig geformuleerde onzekerheden verkoopt – of beter: wie het zich vanuit een geprivilegieerde positie kan veroorloven zijn onzekerheden te verkopen – kan rekenen op aandacht en inkomsten. Zie de titel van Nooshins vlog: ‘Ik ben hier ZO onzeker over’ – clickbait in zijn puurste vorm (en niet toevallig veruit haar best bekeken filmpje van de afgelopen weken).

Ondertussen wordt een tegenovergesteld effect bereikt: mensen worden er niet minder onzeker van en gaan zich niet minder schamen, maar juist meer. Want de lat van het schoonheidsideaal (of elk ander ideaal) ligt onverminderd hoog. Als model X al zo onzeker is over haar huid/haar/innerlijk, hoe moet ik me dan wel niet voelen?

Eind november ging een post van een zogenaamde mommy blogger het internet rond, de Britse Katie Bower, die 53 duizend volgers heeft op Instagram, waar ze vooral foto’s van haar kinderen plaatst en geld verdient doordat bijna alle producten op haar foto’s via haar webshop te koop zijn. Bij een foto van een van haar zoons, die die dag zijn 6de verjaardag vierde, schreef ze dat hij nooit zo veel likes kreeg als haar andere kinderen. Het verschil weet ze aan het algoritme en aan het feit dat hij als middelste maar kort ‘de baby’ was, en mensen houden nu eenmaal van baby’s. Of misschien lag het wel aan zijn spleetoogjes.

Op een dag, voorspelde ze verdrietig, zou hij erachter komen dat hij minder populair was en dat zou fnuikend zijn voor zijn zelfvertrouwen. Daarom vroeg ze, als cadeautje op zijn verjaardag, of mensen hem nu wél massaal wilden liken. Volgers reageerden furieus op deze emotionele chantage en haar post werd op Twitter verspreid als een voorbeeld van de schadelijke gevolgen van moederbloggers. Ze verwijderde de foto en zei in een filmpje op haar Instagram-account: ‘Dit is helaas hoe het soms gaat op sociale media als je je kwetsbaar opstelt en iets toont van jezelf dat niet perfect is.’

Nee, dit is wat er gebeurt op sociale media als je strategisch ingezette kwetsbaarheid per ongeluk je ware intenties onthult. Dat je meer geeft om het uitventen en aan de man brengen van een levensstijl, in dit geval het fulltime moederschap, dan om het verstandig en liefdevol uitoefenen ervan. Het enige wat haar geregisseerde kwetsbaarheid onbedoeld en ironisch genoeg gemeen had met echte kwetsbaarheid: dat de kans bestond dat ze werd afgewezen.