'Moedig moeten we zijn.' Met die woorden besloot de Duitse bondspresident Frank-Walter Steinmeier (61) de eerste rede na zijn beëdiging. De man die een paar weken eerder nog als sociaal-democratische minister van Buitenlandse Zaken de wereld over vloog, leek nog niet gewend aan zijn rol en aan zijn residentie, het galmende Pruisische slot Bellevue.

Dat was in maart. Een half jaar voor de verkiezingen en acht maanden voor het mislukken van de Jamaica-formatie.

De oproep moedig te zijn sloeg op Steinmeiers zorgen over de democratie. Het vers gekozen staatshoofd bespeurde overal in Europa een toenemende 'fascinatie voor het autoritaire', zei hij in zijn rede. Hij vroeg daarom om respect voor de rechtsstaat en waarschuwde voor populisten met eenvoudige antwoorden op complexe vragen. Hij noemde geen namen, maar iedereen verstond: 'AfD.'

Het bondspresidentschap van Duitsland is normaal gesproken een politiek neutrale en voornamelijk ceremoniële functie. Maar, waarschuwde Steinmeier in maart: 'Ik zal partijdig zijn wanneer het om de democratie zelf gaat.'

Dat hij die belofte zo snel zou moeten inlossen, had hij niet kunnen bevroeden. Sinds zondag is het ambt van bondspresident politieker dan het sinds 1949 was. Nu voor het eerst in de geschiedenis van het naoorlogse Duitsland een formatie is mislukt, slaat het uur van de president.

Nieuwe verkiezingen

Het land maakt zich al op voor nieuwe verkiezingen, volgend voorjaar. Behalve de CDU vinden alle partijen dat de beste optie, Steinmeiers SPD in de eerste plaats.

Maar de bondspresident wil daar een stokje voor steken, liet hij maandag in een korte verklaring weten. Hij ziet liever een minderheidskabinet, of een grote coalitie tussen CDU en SPD, of een andere meerderheidscoalitie zonder de AfD.

'Het vormen van een regering is weliswaar altijd een lastig proces van worstelen en morren', zei Steinmeier maandag. 'Maar de opdracht voor een kabinetsformatie is ook een belangrijke, misschien wel de belangrijkste opdracht van de kiezer aan de partijen in een democratie. En deze opdracht blijft.'

Dinsdag sprak de president achter gesloten deuren met de FDP en de Groenen. Echt spannend wordt het morgen, als hij SPD-lijsttrekker Martin Schulz ontmoet.

In zijn verklaring wees Steinmeier ook op de Europese verantwoordelijkheid die Duitsland draagt. 'Bij onze Europese buren zouden het onbegrip en de zorgen groot zijn als uitgerekend in het grootste en economisch sterkste land van Europa de politici hun verantwoordelijkheid niet nemen.'

Het waren ongekend harde woorden van een president die in de wandelgangen bekendstaat als 'opperambtenaar'. Die bijnaam dankt Steinmeier aan zijn lange staat van dienst, zijn diplomatieke zegswijzen en soms wat technocratische, maar altijd goed doordachte benadering van problemen. Buitenlandse Zaken was hem op het lijf geschreven.

Achter de schermen beter

Toen hij het in 2009 als SPD-lijsttrekker moest opnemen tegen Merkel, mislukte dat dramatisch. Sindsdien wordt Steinmeier gezien als iemand die achter de schermen beter is dan in de schijnwerpers. Voor het bondspresidentschap was hij 'slechts' een compromis, bij gebrek aan een geschikte kandidaat uit de gelederen van de CDU of de Groenen - zoals Merkel het liefst had gezien.

De Duitse media klaagden de afgelopen maanden dat hij onzichtbaar was vergeleken met zijn charismatische voorganger Joachim Gauck. Dat kunnen ze nu niet meer zeggen. In de grootste politieke crisis van de laatste decennia geeft Steinmeier de richting aan. Dat is moedig, ook omdat hij tegen de wil en het belang van zijn eigen partij handelt.

Angela Merkel zal dezer dagen dankbaar zijn dat Steinmeier slot Bellevue bestiert, en niet een partijgenoot. Die zou bij Schulz zeker niets voor elkaar krijgen. Steinmeier is misschien wel Merkels laatste reddingsboei voor haar vierde termijn als kanselier.

Kan Steinmeier zijn partijgenoot Schulz werkelijk verleiden tot onderhandelingen met de CDU? Het lijkt onwaarschijnlijk. Steinmeiers Europa-argument zal weliswaar extra gewicht in de schaal leggen bij de voormalige voorzitter van het Europees Parlement. Maar Schulz zal Steinmeier wijzen op de historische omvang van het verkiezingsverlies van zijn partij - nee: hún partij. En daarmee heeft ook Schulz, nog steeds, een legitiem argument. Moet de door de kiezer afgestrafte coalitie van SPD en CDU toch weer gaan regeren omwille van de politieke stabiliteit in Duitsland en Europa? Is dat wel in het belang van de democratie, die Steinmeier zo graag zegt te willen dienen?

Zoals hij zelf al zei, ook in de rede bij zijn beëdiging: 'Democratie is een vermoeiende staatsvorm.'

De politieke impasse in Duitsland heeft ook haar uitwerking op andere Europese machten. Hoe is de stemming in Parijs, Brussel en Londen? (+)

Wat er nog mogelijk is voor Merkel
Na het mislukken van de zwart-geel-groene coalitie resten in Duitsland drie mogelijkheden. Welke van de drie het wordt, hangt in grote mate af van bondspresident Frank-Walter Steinmeier.