Een vijandige sfeer tegen de media groeit in Europa

Den Haag – Valletta

Het is de hoogste tijd dat Europa’s journalisten weer zonder angst hun werk kunnen doen. Dat zei de secretaris-generaal van de Raad van Europa, de Noor Thorbjörn Jagland, deze week. En niet zonder reden: de moord op Victoria Marinova, een Bulgaarse tv-journaliste, rijt wonden open die nog vers zijn. Op 16 oktober 2017 werd op Malta Daphne Caruana Galizia vermoord, en op 25 februari 2018 in Slowakije Jan Kuciak. Beiden volgden het spoor van verdachte geldstromen.

Asen Yordanov, eigenaar van onderzoekswebsite Bivol, twijfelt er niet aan: de moord op de dertigjarige Marinova was een regelrechte executie, om journalisten af te schrikken, zei hij deze week tegen persbureaus. Dat zou wel passen in een trend. In september zijn in het land twee journalisten gearresteerd; zij onderzochten fraude met EU-geld. Dat deden ze voor Rise Romania en Bivol Bulgaria, mediaplatforms die financiële steun krijgen uit Brussel. Het duo, Attila Biro en Dimitar Stoyanov, filmde verdachte personen die documenten verbrandden. Ze werden zelf gearresteerd. Wat er van de papieren over was, werd door agenten versnipperd. Stoyanov is vaker gehinderd bij zijn werk; hij is al acht keer in elkaar geslagen.

vijandige sfeer

Agressie tegen journalisten neemt toe door verbale uithalen van politici, onder wie regeringsleiders. Dat constateert Reporters zonder Grenzen (RSF) in haar jaarrapport over 2018. De recente moorden hebben Europa wakker geschud: aanslagen zijn niet alleen een kwestie van islamitische terreur, maar kunnen ook uit andere hoek komen. ‘De EU moet Europol opdragen bedreigingen van de persvrijheid met voorrang te onderzoeken’, zegt de Belgische journalist en onderzoeker Jean-Paul Marthoz, daarnaar gevraagd. ‘En het is van groot belang dat jonge journalisten beseffen waaraan ze beginnen, als ze misdaadnetwerken onderzoeken. Het is gevaarlijk.’ Marthoz doceert journalistiek aan de Katholieke Universiteit van Louvain-la-Neuve en is betrokken bij rapporten over persvrijheid. ‘Steeds vaker kijken politici de ‘kunst’ af van Donald Trump en dragen actief bij aan een giftige atmosfeer.’

Voorbeelden genoeg. In Centraal- en Oost-Europa en op de Balkan groeit het spierballenvertoon. Het draagt bij aan een vijandige sfeer. De Hongaarse premier Viktor Orbán ziet een Joods complot achter miljardair George Soros, die onafhankelijke media steunt. In Hongarije en Polen hijst de overheid regeringsgezinde media in het zadel. Een Poolse journalist ontdekte banden tussen de minister van Defensie en de Russische maffia; hij is met celstraf bedreigd. Polen zakte in 2018 vier plaatsen op de ranglijst van Reporters zonder Grenzen, naar 58. Hoe lager op die lijst, hoe slechter het ervoor staat met de persvrijheid.

volksvijanden

De Slowaakse premier Robert Fico, zo brengt Marthoz in herinnering, noemde journalisten ‘vuile prostituees’ en ‘hyena’s’. In Tsjechië zwaaide president Miloš Zeman met een nepgeweer waarop ‘journalisten’ stond. Zeman noemde hen ‘stront’, en ‘hyena’s’ die je moest ‘liquideren’. In Servië noemde premier Aleksandar Vucic verslaggevers verraders en spionnen. Ook in Albanië (plaats 75) schold de minister-president journalisten uit voor ‘vergif’, ‘oplichters’ en ‘volksvijanden’. In Bosnië en Herzegovina is begin september tv-journalist Vladimir Kovacecic bijna vermoord. In dat land is in 2018 al 41 keer een journalist fysiek aangevallen. Ook hier zijn politici kwaad over onderzoek naar fraude met EU-geld.

Deze waslijst van recente agressie door politici sijpelt door. Ook naar West-Europa, stelt Reporters zonder Grenzen. In Oostenrijk betichtte regeringspartij FPÖ de publieke omroep van leugens. In Frankrijk lieten bewindslieden zich schamper uit over de media, die ‘te kritisch’ zouden zijn op president Emmanuel Macron.

Direct levensgevaar dreigt vooral van de kant van de misdaad. Bulgarije zakte sinds 2006 van 36 naar 111: hekkensluiter van Europa. Italië doet het beter, maar daar krijgen al 200 journalisten bescherming tegen de maffia. De bekendste is Roberto Saviano, schrijver van Gomorra, die sinds 2006 ondergedoken is. Matteo Salvini, de minister van Binnenlandse Zaken, vindt Saviano te kritisch over hemzelf, dreigde diens beveiliging op te doeken en begon een proces tegen hem wegens smaad.

Pilatus Bank

Het verschil tussen bedreiging door de staat of door de misdaad vertroebelt. De Maltese onderzoekster Daphne Caruana Galizia wist brievenbusfirma’s in belastingparadijzen te koppelen aan de vrouw van de Maltese premier. Er zijn mannen opgepakt voor het laten ontploffen van de autobom die haar op 16 oktober 2017 doodde. Ze werd 53.

Een omstreden bank, Pilatus Bank, wilde via Malta een voet tussen de deur krijgen in de EU, zo onthulde de Duitse zender ARD deze week. Een Italiaanse maffiakenner waarschuwde voor een ‘pact met de duivel’. De maffia lijkt ook de hand te hebben in de gokindustrie, die het eiland een miljard euro per jaar oplevert.

In 2011 al, ontdekte Galizia dat Malta EU-paspoorten verpatste in het Midden-Oosten. En de dictator van Azerbeidzjan, Ilham Aliyev, is bevriend met premier Joseph Muscat. De Nederlandse parlementariër Pieter Omtzigt (CDA), bekend om zijn vasthoudendheid, vertrekt op 21 oktober als speciaal rapporteur naar Valletta voor onderzoek en hoorzittingen ter plaatse. Hij mag er anonieme getuigen onder vier ogen spreken. Het gebeurde één keer eerder in een Europees onderzoek (naar CIA-optredens op Europees grondgebied). Omtzigt heeft veel vragen over de voortgang van het onderzoek en de houding en het gedrag van sommige bestuurders. In zijn interim rapport gaf hij aan dat er te veel macht bij de premier ligt. Malta, al op de vingers getikt door Europol omdat het niet volledig meewerkte, is zacht gezegd niet blij met zijn komst. Een oud-minister eiste dat Omtzigt zou plaatsmaken voor een ‘onpartijdig’ iemand. Tevergeefs. In zijn interim rapport staat dat Omtzigt van de werkhypothese uitgaat dat de moord op Galizia gepland was en aangestuurd door anderen dan de drie gearresteerde uitvoerders. Als rapporteur kan hij bogen op brede steun in de Raad van Europa.

afgetreden

Ook in Slowakije sloten maffia en politiek elkaar niet uit, zo bleek. Het land huivert nog na van de moord op Ján Kuciak (27) en zijn vriendin Martina Kusnírová (27). Kuciak onderzocht banden van de ‘Ndrangheta-maffia met de Slowaakse politiek. Lichtpuntjes zijn er ook: de Slowaken pikten het niet en Fico moest aftreden. Het land was toneel van massale demonstraties, week na week. Ook op Malta, in Bulgarije, Roemenië en Polen laten burgers het afblaffen van de pers en de corruptie niet passeren. Dat is, met de zero tolerance vanuit Brussel, goed nieuws. En wat de misdadigers betreft: die worden duidelijk nerveus van grondig onderzoek. Dat is in zekere zin ook goed nieuws. Passief toekijken is voor Europa geen optie meer. ‘Aanvallen op de persvrijheid’, zegt Jean-Paul Marthoz, ‘zijn altijd de kanaries in de kolenmijn: ze kondigen ergere dingen aan.’ <