Het Vlaamse landschap verdwijnt onder baksteen

Zaffelare

Hans Leinfelder schudt zijn hoofd, met een blik die het midden lijkt te houden tussen wanhoop en berusting. De hoogleraar ruimtelijke planning van de KU Leuven heeft ons meegenomen naar Zaffelare, een dorp met 3900 inwoners op 20 kilometer van Gent, en een typisch voorbeeld, aldus de planoloog, van wat er fout gaat in Vlaanderen. Maar ook, als het even meezit, van wat er binnenkort niet meer kan.

Behalve een klein centrumpje rondom de kerk is Zaffelare één grote verzameling van losse villa’s. Waar het dorp ooit overging in velden, rijgen zich nu ‘verkavelingen’ aaneen, die typisch Vlaamse woonwijken waar kopers zelf hun kavel mogen inrichten. Samen vormen ze een immense lappendeken van vrijstaande woningen, met een eigen oprit, een eigen tuin en een hoge schutting eromheen.

Voor een planoloog als Leinfelder is Zaffelare een doorn in het oog. Er zijn amper winkels, er is geen middelbare school of ziekenhuis, en er komt nauwelijks openbaar vervoer. Naar Gent sta je elke dag in de file. Toch wordt in Zaffelare nog volop bijgebouwd. ‘Een Vlaming is bereid om in de file te staan in ruil voor een vrijstaand huis met een eigen tuin’, zegt Leinfelder. ‘Dat is de Vlaamse woondroom.’

verdichting

Maar als het aan de Vlaamse overheid ligt, is het binnenkort gedaan met die Vlaamse woondroom. De Vlaamse regering heeft in haar nieuwe ruimtelijkeordeningsplan een ‘betonstop’ aangekondigd: een halt aan de inname van open ruimte. Wordt in Vlaanderen nu nog dagelijks 6 hectare grond ingepalmd voor bebouwing, tegen 2025 moet dat gehalveerd zijn, en tegen 2040 teruggebracht tot nul. Nieuwe woningen zullen er dan alleen nog komen door verdichting en hergebruik.

De betonstop moet ook een eind maken aan bouwen op afgelegen plekken. Alleen op centrale plaatsen, goed bereikbaar met openbaar vervoer en dicht bij scholen en kantoren, mogen er nog woningen bijkomen. Geen ruimteverslindende verkavelingen, maar rijtjeshuizen, hoogbouw en co-housingprojecten met gemeenschappelijke tuinen. Compact, milieuvriendelijk en dicht bij elkaar.

Dat is geen populaire boodschap in Vlaanderen, waar de inwoners zo aan hun zelfbouwwoning hechten, dat hun een baksteen in de maag wordt toegedicht. Maar volgens de Vlaamse regering is de betonstop – officieel: ‘het terugdringen van het bijkomende ruimtebeslag’ – onvermijdelijk. De Vlaamse manier van bouwen vreet ruimte, werkt overstromingen in de hand en draagt bij aan de files. In tijden van klimaatopwarming is dat niet langer houdbaar.

uitdijen

‘Vlaamse dorpen zijn als een Franse kaas die je in de zon legt’, zegt Leo Van Broeck, architect en sinds ruim een jaar Vlaams Bouwmeester. ‘Ze dijen altijd verder uit, als een smeltende camembert, en dat maakt Vlaanderen kapot. We wonen zo verspreid dat we fortuinen moeten uitgeven aan wegen, riolering, infrastructuur, maar dat we ook records breken aan files, fijnstof en CO2-uitstoot. Zo halen we onze klimaatdoelstellingen nooit.’

Van Broeck, die als Vlaams Bouwmeester over het Vlaamse architectuurbeleid waakt, is een van de grootste pleitbezorgers van de betonstop, die hij ‘een revolutie voor de Vlaamse ruimtelijke ordening’ noemt. Hij geeft er in heel Vlaanderen lezingen over – afgelopen jaar 140 keer – en bracht er begin deze maand de documentaire Plannen voor plaats over uit. Zoiets als Al Gore’s milieufilm An Inconvenient Truth, maar dan over het Vlaamse woonmodel.

Daarin slaat hij de Vlamingen met cijfers om de oren: een verkaveling veroorzaakt zeven keer meer verkeer dan een compacte stad, een villa stoot dubbel zo veel CO2 uit als een rijtjeshuis. En als Vlaanderen in zijn bewoonde gebieden dezelfde dichtheid zou aanhouden als Engeland, zou het binnen de bestaande woonkernen plaats hebben voor 2 miljoen extra inwoners, veel meer dan er ooit zullen bijkomen. Van Broeck: ‘Dat toont duidelijk aan: wij kunnen eigenlijk morgen al met de betonstop beginnen.’

lapjes grond

Van Broeck kent uiteraard de Vlaamse droom van landelijk wonen, maar denkt dat die nog te keren is. Het Vlaamse woonideaal dateert van halverwege de vorige eeuw, toen de christendemocraten hun kiezers aanmoedigden om buiten de ‘verderfelijke’ socialistische stad te gaan wonen. Daarna voerde België – en vanaf 1980 Vlaanderen – nog decennialang een cliëntelistisch en ondoordacht ruimtelijkeordeningsbeleid.

‘Zo zijn we door de samenloop van goede bedoelingen en politieke strijdpunten in ons gefragmenteerde woonmodel gesukkeld’, zegt Van Broeck. ‘Maar als die baksteen in de maag er door de politiek is ingelegd, dan kan die er ook weer door de politiek worden uitgehaald.’

Probleem daarbij is dat door decennia van spilziek ruimtelijkeordeningsbeleid grote delen van Vlaanderen officieel als woongebied zijn aangeduid. De vele Vlamingen die daar een lapje grond hebben, en dat door de betonstop onbebouwbaar en dus minder waard zien worden, zullen zich daar niet zomaar bij neerleggen. De Vlaamse regering beloofde al om alle waardedalingen 100 procent te compenseren, maar als ze dat werkelijk doet, is ze miljarden euro’s kwijt.

Van Broeck ziet een oplossing in een ingenieus systeem van verhandelbare bouwrechten, dat door de Vlaamse regering al is geopperd als smeermiddel voor de betonstop. Een eigenaar die niet langer op zijn afgelegen stukje grond mag bouwen, zou zijn bouwrecht dan aan iemand op een betere locatie kunnen verkopen, bijvoorbeeld voor een extra bouwlaag in de stad. Zo zou de betonstop zichzelf kunnen financieren.

waar alles kan

Natuurlijk, dan moeten er ook aantrekkelijke alternatieven komen. ‘Je moet stadswoningen bouwen met een knutselhok voor de fiets, met speelruimte voor de kinderen, en met een moestuin en barbecue op het terras’, zegt Van Broeck. ‘Woningen waar alles kan wat in een verkaveling kan, maar dan dicht bij scholen en winkels. Dan wordt het een win-winsituatie, en zullen mensen met plezier hun bouwrecht opgeven voor een woning op een centralere plek.’

Van Broeck ziet de betonstop als een proces van zestig jaar: twee hypotheektermijnen, genoeg om uitgewoonde villa’s af te schrijven en aan de natuur terug te geven, en verkavelingen leeg te laten lopen. ‘Het zal tijd vragen, maar de transitie is al begonnen’, zegt hij. ‘De jongeren zijn al mee in het verhaal. Die willen niet meer op een gazon achter een schutting zitten, met een stookolierekening waarvan je een hartaanval krijgt en elke dag twee uur file cadeau.’ In Zaffelare toont planoloog Hans Leinfelder zich een stuk sceptischer. Volgens hem hebben de Vlamingen nog helemaal geen mentaliteitsomslag ondergaan en zal de concrete uitvoering van de betonstop op grote tegenstand stuiten. Hij twijfelt of de verantwoordelijke minister dan de moed heeft om door te gaan.

Leinfelder was lange tijd afdelingshoofd op het overheidsdepartement ruimtelijke ordening. In 1997 schreef hij mee aan het vorige ruimtelijke-ordeningsplan, dat ook inzette op het behoud van open ruimte. ‘Het politieke beleid in Vlaanderen is heel dubbel’, zegt hij. ‘Enerzijds predikt men een betonstop, maar anderzijds laat men allerlei uitzonderingen toe, met een averechts effect. Ons plan van 1997 was ook visionair, maar drie jaar later heeft men het met uitzonderingsmaatregelen onderuitgehaald.’

Hij neemt ons mee naar de nieuwste verkaveling van Zaffelare. Op twee percelen na – 180.000 euro voor 681 vierkante meter – is alles razendsnel uitverkocht en volgebouwd. ‘Toen we kinderen kregen, wilden we rustiger wonen’, zegt een jonge moeder, die met haar baby en peuter een ommetje maakt door de verder uitgestorven wijk. Zij en haar man werken in Gent. Vroeger gingen ze op de fiets, nu elke dag met de auto in de file. ‘Maar dat hebben we ervoor over.’

eigen gedrag

‘Veel Vlamingen zijn opgegroeid in een verkaveling en willen voor hun kinderen hetzelfde’, zegt Leinfelder. ‘Ik veroordeel die woondroom niet, maar het is duidelijk dat je als overheid nog een lang weg te gaan hebt om die mensen te overtuigen. Vlamingen willen minder files, minder fijnstof en meer open ruimte, maar ze hebben nog niet het besef dat hun eigen gedrag met die doelstellingen botst.’

Begrijp hem niet verkeerd: hij vindt de betonstop positief, en hij is blij dat het debat geopend is. Maar hij vreest voor vertraging, verzwakking en een betonstop die op het einde van de rit niet meer dan een slogan is. ‘We hebben het rookverbod in cafés ook niet geleidelijk ingevoerd, maar van de ene dag op de andere’, zegt hij. ‘Zo kunnen we ook maar beter in één keer korte metten maken met de Vlaamse verslaving aan ruimte. Dat vraagt even politieke durf, maar dan ben je ervan af.’ <