Wat dit referendum duidelijk laat zien is dat tegenstanders gemotiveerder waren om hun stem uit te brengen. In de 45 gemeenten waar geen raadsverkiezingen waren (vanwege eerdere herindelingsverkiezingen) kwamen vooral nee-stemmers opdagen: zo'n 57 procent stemde daar tegen de wet. Het opkomstpercentage was in die gemeenten iets meer dan 30 procent, net boven de wettelijke opkomstdrempel.

Het kabinet, dat de wet verdedigt, profiteert van het samenvallen van het referendum met de raadsverkiezingen. Daardoor ligt het tegen-kamp maar enkele procentpunten voor op het voor-kamp. In het hele land stemde zo'n 53 procent van het electoraat in het referendum. In totaal stemde zo'n 49 procent tegen de wet. Die weerstand tegen de inlichtingenwet blijkt veel groter dan opiniepeilers vooraf hadden voorspeld. Sommige prognoses voorspelden een 60-40-verhouding tussen de voor- en tegenstanders.

Door het hoge aantal blanco-stemmers heeft geen van de twee kampen meer dan 50 procent van de stemmen behaald. De referendumwet laat enige onduidelijkheid bestaan over wat een 'meerderheid' is. Artikel 2 schrijft voor dat 'de uitslag van een referendum geldt als een raadgevende uitspraak tot afwijzing, indien een meerderheid zich in afwijzende zin uitspreekt'. De Kiesraad biedt uitkomst. Volgens een woordvoerder van het centraal stembureau is sprake van een meerderheid voor een van de kampen (in dit geval het tegen-kamp) wanneer het ene kamp meer stemmen heeft dan het andere kamp.

Winst voor het nee-kamp betekent dat het kabinet de wet moet 'heroverwegen'. De uitslag van het referendum is een niet-bindend advies aan de regering. Het kabinet zal de wet dan ook niet intrekken, maar wellicht wel een poging doen tegemoet te komen aan de zorgen van de tegenstemmers. De regeringspartijen gaven eerder al aan de Wiv te willen doorzetten, ongeacht de uitslag van het referendum. Coalitiepartij D66 benadrukt het belang van een grondige evaluatie van de wet over twee jaar.

Het laatste landelijke referendum

De kans is groot dat dit voorlopig het laatste landelijke referendum is geweest. Alleen de Eerste Kamer kan dat de komende maanden nog verhinderen door tegen de terugtrekkingswet te stemmen waarmee de regering raadgevende referenda in de toekomst onmogelijk wil maken.

Net als bij het Oekraïnereferendum, dat in 2016 werd gehouden, speelde de regering een opmerkelijke rol in de campagne. Vooruitgeschoven post was de doorgaans diep onder de radar opererende Rob Bertholee, directeur van de Algemene Inlichtingen en Veiligheidsdienst (AIVD). Die liet zichzelf uitnodigen door tv-programma College Tour, en verkondigde ook elders dat cyberaanvallen van uit China of Rusland de grootste dreiging vormen waaraan we worden blootgesteld. De Wiv zou  volgens hem de veiligheidsdiensten een middel geven daartegen op te treden.

De politieke voormannen van VVD en CDA kozen in de aanloop juist voor bagatelliseren. Premier Rutte vergeleek het referendum eerder deze week met kantklossen en tv-spelletjes; 'Mensen vinden zoveel leuk.' Ook CDA-leider Sybrand Buma gaf op voorhand aan dat wat hem betreft het kabinet een 'nee' bij het referendum zou moeten negeren. 'Ik wil dat die "sleepwet" doorgaat', zei hij in oktober. 'Hier ga ik de keuze maken dat we dit referendum niet beschouwen als een echt referendum.' Ook de ChristenUnie wilde de wet koste wat kost doorzetten.

CDA en VVD zijn van oudsher geen voorstanders van referenda. Heel anders ligt dat bij D66. Uitgerekend de partij die het referendum in Nederland op de kaart zette, levert de minister die het referendum moet afschaffen. En uitgerekend de partij die zich - bij monde van Kamerlid Kees Verhoeven - in het verleden het meest kritisch toonde over de Wiv, moest nu als regeringspartij diezelfde wet verdedigen. Met beide malen minister Ollongren van Binnenlandse Zaken in de frontlinie.

Invloed op resultaten lokale verkiezingen

De partij had er tijdens de campagne voor de gemeenteraadsverkiezingen behoorlijk last van. De gedachte zal overheersen dat juist dit referendum de partij een ongelukkige start in het kabinet bezorgde, die ook van invloed is op de resultaten bij de lokale verkiezingen.    

De komende weken zullen aller ogen op de Eerste Kamer gericht zijn. Het lot van het raadgevend referendum als democratisch instrument ligt nu in handen van de senatoren. In de Tweede Kamer was een kleine meerderheid - 76 om 69 stemmen - bij hoofdelijke stemming voor intrekking van het raadgevend referendum. Ook in de Eerste Kamer hebben de regeringspartijen een zeer kleine meerderheid.

Deskundigen aan het woord

De senatoren willen serieus werk maken van de intrekkingswet. Volgende week dinsdag wordt met een reeks hooggeleerde deskundigen gepraat. De wet zal niet eerder dan eind april of begin mei in de Eerste Kamer worden behandeld.

Veel senatoren tillen zwaar aan het feit dat minister Ollengren de suggestie van een referendum over het afschaffen van het referendum resoluut terzijde schoof en dat de Raad van State zich vervolgens niet bevoegd achtte te beoordelen of de minister hiermee haar bevoegdheden te buiten ging. Ollongren heeft in de wet opgenomen dat die met terugwerkende kracht moet gelden.

Op zoek naar alternatieve manieren

De Eerste Kamer wil ook actief op zoek naar alternatieve manieren om de opvatting van de kiezer te horen als het raadgevend referendum wordt afgeschaft. Vorig jaar stemden de senatoren na lang aarzelen in met het handelsverdrag met Oekraïne, dat eerder in een raadgevend referendum was afgewezen.

Meer Democratie, een organisatie die ijvert voor referenda,  spande namens 2900 burgers een bodemprocedure aan tegen de Staat, waarin de rechtmatigheid van het intrekken van het referendum wordt betwist. Nederland zou, na Oost-Duitsland, het eerste land zijn dat een eenmaal in werking getreden referendumwet weer afschaft.

Hoe is gestemd in uw woonplaats? Bekijk hier de uitslagen per gemeente, net als de uitslag van het referendum over de WIV per gemeente.

De nieuwe inlichtingenwet gaat over veel. Van het delen van data met buitenlandse partners tot het hacken via derden, van de ongerichte kabeltoegang (hier komt die term 'sleepwet' vandaan) tot direct tappen. Wat moet u weten?

Een voor- en een tegenstander van de nieuwe WIV: 'Ik heb meer vertrouwen in de rechtbank in Den Haag'
Nieuwe inlichtingenwetEen voor- en een tegenstander van de nieuwe Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten proberen op de dag van het referendum de kiezer te overtuigen.

Redacteur Marjon Bolwijn stelt de meest prangende vragen over deze wet  aan collega en cyberexpert Huib Modderkolk.https://www.volkskrant.nl/opinie/een-voor-en-een-tegenstander-van-de-nieuwe-wiv-ik-heb-meer-vertrouwen-in-de-rechtbank-in-den-haag~a4582694/