Direct naar artikelinhoud
Het kernkabinet

Maarten Boudry: "Verkondig vooral níét het einde van de democratie"

Maarten Boudry.Beeld rv

Ineens horen we niets anders: onze democratie is in gevaar, de economie stevent af op een nieuwe recessie en WO III loert om de hoek. Is dat doemdenken terecht? "Pessimisme over het einde van de liberale democratie is niet alleen onzin, maar ook schadelijk", zegt filosoof Maarten Boudry.

Als we sommige Europese diplomaten mogen geloven, zijn er door de scheuren in ­vertrouwde partnerschappen parallellen met 1914. In het worstcasescenario ‘dreigt WO III’, klonk het in De Standaard. Wat vindt u van die stelling?

Maarten Boudry: “Niets is ooit helemaal uitgesloten, maar er is geen enkel – of ook maar enigszins plausibel – scenario waarin de VS en Europa ten oorlog zouden trekken, of Europese lidstaten onderling. In 1914 was er veel animo om oorlog te voeren, zowel bij intellectuelen als bij het gewone volk. Oorlog werd als manhaftig, viriel en moreel zuiverend gezien. Een antwoord op de moderne decadentie en consumentisme.

“WO I kwam ook niet uit de lucht gevallen. Iedereen wist dat de vrede tussen de grote mogendheden slechts tijdelijk was. Alleen was iedereen er in 1914 van overtuigd dat het een korte en krachtige oorlog zou zijn. ‘Tegen Kerstmis 1914 terug thuis bij vrouw en kinderen’, dachten de Duitsers.

“Bij WO II was er al veel minder enthousiasme onder de Duitse bevolking. Sinds het collectieve trauma van twee wereldoorlogen zien we een grote mentaliteitsverandering. Nauwelijks iemand zingt nu nog de lof van oorlog. Het ideaal om voor je vaderland te sterven, vinden we nu in het beste geval belachelijk, en meestal gewoon verwerpelijk. We leven niet langer in een cultuur van krijgszucht en eergevoel. De idee dat vrede intrinsiek goed is, is een relatief recente ontwikkeling.”

Tijdens de Koude Oorlog waren apocalyptische voorspellingen een propaganda-instrument. Wordt de publieke opinie ook nu bespeeld?

“De ironie is dat vele doemdenkers nu de indruk wekken alsof het in de jaren 70 en 80 allemaal peis en vree was. Dat waren ‘tijden van voorspoed en vertrouwen’, verkondigt bijvoorbeeld (de Nederlandse essayist, MR) Bas Heijne in zijn VPRO-documentaire Onbehagen. Maar nu ‘pakken er donkere wolken samen…’ Welja, behalve dan dat mensen toen onder de constante dreiging leefden van een nucleaire holocaust. En dat ecologisten zoals Paul Ehrlich verkondigden dat er een miljard hongerdoden zouden vallen door overbevolking en voedseltekort. En de heren van de Club van Rome voorspelden dat alle grondstoffen binnen de kortste keren uitgeput zouden raken.

“De dreiging van een wereldoorlog was ­objectief ook groter tijdens de Koude Oorlog, dat mogen we niet vergeten. Een paar keer heeft het weinig gescheeld. Apocalyptische denkbeelden verkopen in elk tijdperk als zoete broodjes, of er nu echt gevaar dreigt of niet. Ik betwijfel dus of het om bewuste propaganda gaat. Doemdenkers krijgen gewoon veel aandacht. Wil je op de voorpagina van de krant staan? Bazuin rond dat het Avondland ten onder gaat, of dat het tijdperk van de democratie voorbij is, of dat de mensheid binnen 50 jaar is uitgestorven. Een geweldig woord daarvoor is ‘apocaholici’ – mensen die verslaafd zijn aan doembeelden.”

‘Negatieve gebeurtenissen trekken de aandacht. De landen die geleidelijk democratiseren, halen het nieuws niet’
Maarten Boudry

Toch werd Trump zelfs in The New Yorker ­vergeleken met de Duitse keizer Wilhelm II (1888-1918), die zijn buitenland­beleid zelf regelde en door wantrouwen in diplomatie WO I mee uitlokte. Terechte ­vergelijking?

“Er zijn wellicht gelijkenissen in hun karakter – ik herinner me uit Barbara Tuchmans The Guns of August dat keizer Wilhelm bijzonder paranoïde en geborneerd was. Hij voelde zich niet gerespecteerd door de andere landen, en was er heilig van overtuigd dat hij werd omsingeld door samenzweerders. Klinkt wel wat als Trump.

“Maar de context is compleet verschillend. De Europese mogendheden waren al jaren voorbereid op oorlog. Het Schlieffenplan voor de invasie van Frankrijk en België lag al tien jaar op tafel. Alle Europese landen waren bang om door de andere eerst aangevallen te worden, en daardoor de oorlog te verliezen.”

Toonden de vreselijke beelden van kinderen in kooien intussen niet aan dat ook in een sterke democratie zoals de VS juridische en morele standaarden niet vanzelfsprekend zijn?

“Dat beleid van Trump is zonder twijfel schandelijk, en de beelden waren hartverscheurend. Kinderen in kooien, dat kun je niet uitleggen.

“Bedenk tegelijk wel dat het precies dankzij de persvrijheid in de Verenigde Staten is dat dit soort wantoestanden aan het licht komen, en dat de president zich moet verantwoorden. In echte dictaturen zouden we zoiets nooit te weten komen. En zouden de wantoestanden natuurlijk nog veel erger zijn.

“Dat neemt niet weg dat we de VS aan hogere standaarden moeten afmeten: het land is op de idealen van de verlichting gestoeld, en daar moet het ook naar handelen.

'In internationaal opzicht klopt het idee van een democratische recessie gewoon niet. Het is een kortzichtige obsessie van westerse landen'
Maarten Boudry

“Maar gelukkig heeft Trump dit beleid inmiddels alweer teruggeschroefd, door de massale verontwaardiging, ook binnen zijn eigen partij.”

Ook in Europa zetten ‘illiberale democratieën’ volgens sommigen de ‘liberale wereldorde’ onder druk, terwijl ze slechts met enkelen zijn. Hoe verklaart u dit pessimisme?

“Het probleem is dat de uitzonderingen, zoals Hongarije, Turkije en Rusland, veel meer de aandacht trekken. Negatieve gebeurtenissen trekken de aandacht. De landen die geleidelijk democratiseren, halen het nieuws niet. Maar staat er ergens een Poetin of Erdogan op, dan donderen de analisten dat het begin van het einde is aangebroken. Laten we wel wezen: Poetin is Stalin niet, en de politieke macht van Erdogan is lang niet zo zeker als velen denken.

“In internationaal opzicht klopt het idee van een democratische recessie gewoon niet. Het is een kortzichtige obsessie van westerse landen die even een dipje meemaken en in paniek schieten. Dat soort pessimisme over het einde van de liberale democratie is trouwens niet alleen van de realiteit los gezongen, maar is ook schadelijk. Als politici en diplomaten beginnen te geloven dat het bijna afgelopen is met de democratie, worden ze cynisch. Waarom zouden ze dan zelf nog moeite doen? Dan wordt het al snel ieder voor zich, en… après nous le déluge.”

Maar ook volgens The Economist Intelligence Unit ging het democratisch gehalte van liefst 89 landen er vorig jaar op achteruit, slechts 27 gingen vooruit…

“Dat cijfer is minder dramatisch dan het klinkt. Ten eerste is 89 ongeveer de helft van 167, het totaal aantal landen. En die dalingen zijn veranderde scores binnen de categorie ‘democratie’. Dus er zijn weinig of geen veranderingen van democratie naar autocratie. Het totaalbeeld is een status quo. Bovendien is die index van The Economist niet de standaardreferentie in politieke wetenschappen. De index van Polity is dat wel. En die stelt dat het aantal democratieën ter wereld sinds 2000 gestegen is van 50 procent naar 59 procent. In 2015 leefden al meer dan 4 van de 7 miljard mensen in een democratie. De democratiseringsgolf na 1989 is wel wat vertraagd, wat op zich niet vreemd is, want toen ging het spectaculair snel.

“Maar goed, ik wil ook niet alles relativeren. Er zijn wel degelijk redenen tot bezorgdheid door de opkomst van populisme, en de schokken die ­globalisering teweegbrengt.”

Hoe kan de democratie zichzelf terug ­versterken?

“Vooral níét door te verkondigen dat het tijdperk van de democratieën is afgelopen! En ook vooral níét door te steigeren als iemand beweert dat liberale democratieën een ‘superieure’ samenlevingsvorm zijn. Dat is precies de reden waarom we ervoor vechten.

“De historicus Timothy Snyder geeft een aantal goede aanbevelingen in zijn boek On Tyranny, al is hij ook nogal gretig met analogieën met de jaren 30. De belangrijkste lessen: verdedig instellingen zoals de vrije pers, de scheiding der machten en de mensenrechten. Ga op onderzoek uit, blijf kalm en wees niet volgzaam. En eentje voor de postmodernisten: geloof in waarheid.”