Radicaler kan het niet: een econoom die groei geen goed idee vindt

"Greed is good", zei Gordon Gekko in Wall Street. En wat Gekko zei, gold lange tijd als economische waarheid. Maar die periode is nu echt voorbij, stelt Kate Raworth, de Britse econoom wier boek Doughnut Economics in april verscheen en in rap tempo een bestseller werd. Geld mag dan lange tijd de wereld draaiende hebben gehouden, volgens Raworth is het moment gekomen om het faillissement in te zien van het neoliberale systeem dat ons denken en handelen beheerst.

Afgelopen week verscheen de Nederlandse vertaling, aanleiding voor een documentaire van het Nederlandse VPRO-programma Tegenlicht. Een tijdje geleden al hield ze een lezing in het Brusselse Kaaitheater. Wie komt luisteren wil maar één ding weten en dat is een antwoord op de hamvraag die Raworth stelt en : waarom is groei de premisse van onze economie?

Raworth, die werkt aan het Environmental Change Institute van Oxford University, is de rijzende ster onder economen. Ze reist door Amerika en Europa om lezingen te geven, zit in de boardrooms van bedrijven en wordt benaderd door politieke partijen. Zoals dat van Raworth stelt een radicaal ander economisch model voor.

"We hebben nu economieën die moeten groeien, ongeacht of we erbij gedijen of niet", zegt de econoom. "Wat we nodig hebben, zijn economieën die ervoor zorgen dat we gedijen, ongeacht of ze groeien of niet. Dat is een radicale omslag in perspectief."

Simpel gezegd: visualiseer een donut. De buitenste cirkel staat voor de grenzen van het klimaat, voornoemde ecologische bovengrens. Gaan we daar overheen – met CO2-uitstoot, watervervuiling, ontbossing, afvalverbranding, noem maar op – dan helpen we de aarde om zeep. De binnenste cirkel staat voor de sociale ondergrens: een minimum aan productie die we nodig hebben om ervoor te zorgen dat alle mensen op de wereld in hun basisbehoeften worden voorzien. De truc volgens Raworth is om binnen die twee grenzen te blijven, dus om niet zoveel te produceren dat de aarde onleefbaar wordt, maar er tegelijkertijd voor te zorgen dat er geen honger of armoede is.

Het klinkt zo simpel eigenlijk, hoe kan het dat geen econoom hier eerder op kwam?

Kate Raworth: "Die vraag krijg ik vaker, zeker van mensen die geen economie hebben gestudeerd. Zij lezen mijn boek en zeggen: dit is allemaal zo logisch, dit klopt gewoon. Waarom is onze economie hier niet op gebaseerd? We leven in een tijdperk waarin klimaatwetenschappers ons vertellen over onze intrinsieke afhankelijkheid van de aarde, over klimaatverandering, over het risico van bodemverslechtering door gebrek aan biodiversiteit. Sommige mensen begrijpen dit en voelen die diepe verbondenheid met onze planeet. Voor hen is het logisch dat economie, de wetenschap die ooit begon als studie van huishoudmanagement, begint met het erkennen van de aarde – het is het huishouden waarvan we volledig afhankelijk zijn. Dat geeft me hoop, dat de mensen die niet geschoold zijn in theorie dat intuïtief logisch vinden."

Er schuilt een econoom in ieder van ons, schrijft u. Maar veel echte economen is een andere logica toegedaan. Mensen zijn nu eenmaal hebberig, blogde topeconoom Branko Milanovic in antwoord op uw theorie, en: het hyperkapitalisme moet juist alleen maar meer groeien. Maakt u dat niet pessimistisch?

Raworth: "De economen van nu zijn getraind in tunneldenken. Het eerste diagram dat je leert als student gaat over vraag en aanbod. De economie, leer je, is een markt en die markt is in evenwicht. Dat zijn twee onwaarheden in een zin.

"Economie gaat niet alleen over geld, het gaat ook over onbetaald werk dat de economie evengoed mogelijk maakt. Het gaat om energie, om welzijn – dat niet per se hetzelfde is als welvaart. Het kapitalisme is gestoeld op de gedachte dat als de economie maar lang genoeg groeit, de ongelijkheid vanzelf verdwijnt. Maar kijk naar de cijfers: dat gebeurt niet. Miljoenen mensen leven in armoede en juist zij worden getroffen als de klimaatverandering straks hele delen van de aarde onleefbaar maakt.

"Desalniettemin zetten alle politici steeds maar weer in op groei, het is de grondgedachte die onze wereldwijde perceptie van menselijkheid bepaalt. Is dat een reden voor pessimisme? Ja, als je accepteert dat dit het model is dat jaar na jaar in de hoofden van studenten wordt geprent die ons toekomstige beleid zullen bepalen. Maar als er mensen zijn die het denken te kunnen veranderen, zie ik reden voor optimisme. En die mensen zijn er. Ik ben telkens weer blij verrast door de vele studenten die hun mond opentrekken – er is een hele internationale studentenbeweging die in opstand komt en zegt dat dit precies is waarom ze zo gefrustreerd raakten door hun studie economie. Maar er zijn ook steeds meer wetenschappers die erkennen dat we de aarde aan het verwoesten zijn door de manier waarop we ermee omgaan. Behalve de economen, die blijven grotendeels defensief en houden hun deuren gesloten."

Zij zijn wel degenen die de macht hebben in een wereld die nog altijd wordt aangedreven door olie en andere fossiele industrie.

Raworth: "Ach, maar die industrie is op sterven na dood. Ze is als een prooi die weet dat ze heeft verloren, maar vasthoudt aan haar laatste restje kracht en alles op alles zet om van zich af te bijten. Maar het einde is duidelijk in zicht. Kijk naar de kosten van hernieuwbare energie – die dalen zo hard, in meer dan veertig, vijftig landen is het al goedkoper om te investeren in zonne-energie dan in fossiele brandstoffen en die ontwikkeling gaat snel. De fossiele industrie weet het. Je ziet ze worstelen. Er zullen nog maar weinig mensen zijn die aan het kerstdiner trots vertellen dat ze bij Shell werken."

Behalve in de VS, misschien. Donald Trump organiseerde half november nog een conferentie in Bonn, pal naast de VN-klimaattop, om de kolenmijnenindustrie een boost te geven als dé oplossing voor een schoon klimaat.

Raworth: "In de VS is het vast en zeker nog een vrolijk kerstfeest voor de fossiele industrie. Maar juist dat beleid van Trump is een teken dat het einde nadert. Die conferentie in Bonn werd door niemand serieus genomen, alle toppolitici distantieerden zich ervan. Dit is precies hoe een stervende industrie eruitziet: ze claimt dingen die groter zijn dan zichzelf, terwijl iedereen wegloopt."

Homo economicus

The Guardian noemde Kate Raworth de Keynes van de 21ste eeuw. John Keynes was een Britse econoom die in de jaren dertig het kapitalisme redde met het inzicht dat de economie niet een zelfregulerend systeem was waar mensen zo weinig mogelijk aan dienden te morrelen, maar een menswetenschap die de taak had de materiële omstandigheden van mensen te helpen verbeteren. Zijn ideeën bepaalden veelal de economische politiek van onze kapitalistische wereld, tot het neoliberalisme er in de jaren tachtig korte metten mee maakte.

Nu is er Raworth, die op haar beurt korte metten maakt met het neoliberalisme. In die extreme vorm van kapitalisme, schrijft ze, staat de rationele homo economicus centraal: de consument bij wie het eigenbelang voorop staat, met onveranderlijke voorkeuren en het volste vertrouwen dat we de natuur kunnen bedwingen. Als we een stap achteruit doen, schrijft Raworth, zien we dat deze typering nogal pover is. Ja, we zijn hebzuchtig. Maar we zijn ook gul. We houden namelijk niet alleen rekening met onszelf, maar ook met anderen. Naast onze neiging om handel te drijven, zijn we ook geneigd om te geven, om te delen en dingen terug te doen. Volgens Raworth is het belangrijk dat we een nieuw economisch portret maken van mensen als sociale, voelende wezens, want de manier waarop de economie ons benadert, zou van grote invloed zijn op hoe we onszelf zien.

Denkt u dat het neoliberalisme ons heeft veranderd?

Raworth: "Absoluut. Het heeft ons veranderd in mensen die geloven dat we gelukkig worden van veel spullen en dat we altijd meer geld moeten verdienen om die spullen te kunnen kopen. Maar zijn we onherroepelijk veranderd? Nee, dat denk ik niet. De mensheid is een uitzonderlijk flexibele soort. We passen ons aan aan omstandigheden, aan kansen en succes en aan grote tragedies. We hebben een extreem vermogen om veerkrachtig te zijn, om te dealen met veranderingen en ik denk zeker dat we weer kunnen veranderen. Er zijn mensen die daar niet in geloven, die zeggen: we zijn zo materialistisch geworden, er is geen weg terug, we hebben groeieconomieën nodig, want dat is wat mensen willen. Maar ik hoor ook een luide conversatie van mensen die dat zat zijn en die zoeken naar meer authenticiteit."

De hang naar authenticiteit is er al een tijdje, maar die is ook gecommercialiseerd: het is hip om platen te draaien, om vintage te dragen, kortom, het is gericht op spullen.

Raworth: "Ja, maar het is een mooie metafoor voor hoe we kennelijk beseffen dat we de verkeerde kant opgaan en teruggrijpen op iets wat we missen. Ik denk dat we iets wezenlijks zijn kwijtgeraakt. Iets tastbaars, iets rauws, iets van onze waarden als mens. We zijn allemaal gegaan voor het geld en status en nu verlangen we terug en beseffen we dat het ergens anders om gaat. Om groenten verbouwen in je tuin en gewone, simpele dingen doen, recyclen en verbinden met anderen. We horen steeds dat er robots komen en dat de wereld meer en meer geautomatiseerd zal worden, en ik denk dat we juist nu daarom onze liefde voor verbinding met anderen herontdekken."

Rationalisatie van hebzucht

Kate Raworth is niet de enige die het heeft gemunt op het neoliberalisme. Journalist en activist Naomi Klein noemt het in haar nieuwste boek Nee is niet genoeg de "rationalisatie van hebzucht". Net als Klein trekt Raworth niet alleen volle zalen, ze krijgt ook kritiek. Want al die nieuwe theorieën over hoe de wereld er dan zou moeten uitzien, klinken mooi. Maar zelfs als je gelooft dat de mens inderdaad meer een homo emoticus is dan een homo economicus, dan nog hebben we geen tijd. Het is vijf voor twaalf. We kunnen niet eerst de wereld veranderen - dat kost generaties. Wat kunnen we nú doen?

Raworth: "Ik heb geen directe oplossingen. Het zou ook volstrekt ongeloofwaardig zijn als ik die wel had, want ze zouden allemaal in het oude paradigma vallen.

"Eerst moeten we nieuwe manieren van denken leren op basis waarvan er nieuwe economieën ontwikkeld kunnen worden. Hoe die eruitzien is aan de toekomstige generatie economen. Ik heb mijn boek voor hen geschreven, niet voor politici. Die vrijheid heb ik bewust genomen: ik wilde kijken naar de lange termijn en niet nadenken over hoe mijn boodschap meteen politiek relevant is en verkoopbaar en bruikbaar.

"Des te verraster ben ik over het aantal politici dat al naar me toe is gekomen. Dat vind ik een goed teken, opnieuw een reden voor optimisme. Het laat zien dat politici beseffen dat ook zij in de val van groei zitten en zoeken naar een nieuw discours. De opmars van het populisme komt met zeer sterke negatieve uitingen, en veel mensen zijn wanhopig op zoek naar een nieuwe manier om uit te drukken waar we voor staan, niet alleen waar we tegen zijn."

Wat kunnen die mensen zelf doen?

Raworth: "Iets, wat dan ook. Of je nu optimistisch bent of pessimistisch, het is geen optie om achterover te leunen dan wel op te geven. Er zijn veel partijen die weerstand bieden aan de veranderingen die nodig zijn. Als we niets doen, dan gebeurt het zeker niet. Dus je moet wel betrokken zijn. Kijk wat jij kunt doen in jouw positie, of je nu een moeder bent met kleine kinderen of CEO van een groot bedrijf of politicus of dat allemaal tegelijkertijd – kijk wat je kunt doen in de verschillende rollen die je vervult. Uiteindelijk geloof ik niet dat het aan consumenten is om hun gedrag te veranderen, de omslag zal van beleid moeten komen, van bedrijven. Maar intussen kun je als individu al in actie komen.

"Het is de uitgelezen tijd om je af te vragen: oké, hoe kan ik mijn leven veranderen? Geef ik vlees op, verander ik mijn stemgedrag, ga ik me lokaal nuttig maken, stap ik niet meer in het vliegtuig, doen we de auto weg en nemen we SnappCar? Zulke veranderingen kunnen voelen als een groot persoonlijk offer, maar ik weet uit eigen ervaring dat het bijzonder prettig kan zijn om jezelf te bevrijden van bepaalde dingen die je als vanzelfsprekend ervaart."

Hoe heeft u dat gedaan dan?

"Als gezin gaan wij niet op vliegvakantie – we reizen per trein door Europa. We hebben geen droger thuis en we doen de afwas met de hand, met zo min mogelijk water. Toen mijn tweeling nog klein was, kocht ik hun speelgoed en kleren grotendeels bij tweedehandszaken – en ze hadden geweldig speelgoed en kleren. Ook onze meubels zijn grotendeels tweedehands – en we hebben een geweldig huis. In 2018 willen we onze auto de deur uit doen. Het zijn allemaal niet heel bijzondere veranderingen, ze voelen inmiddels als doodnormaal. Maar dat is nu juist de bedoeling, volgens mij."

Kate Raworth: Donuteconomie - In zeven stappen naar een economie voor de 21ste eeuw is uit bij Nieuw Amsterdam, telt 352 pagina's en kost 24,99 euro.

***

ID-kit

• Bachelor politicologie, filosofie en economie, master ontwikkelingseconomie aan Oxford.

• Ze was onderzoeker bij een Britse denktank voor het ministerie van Handel en Industrie in Zanzibar. Ook werkte ze voor de VN en Oxfam.

• Ze is onderzoeker bij het Environmental Change Institute van Oxford, waar ze ook doceert. Ze is verbonden aan het Cambridge Institute for Sustainable Leadership.

• Ze is lid van de Club van Rome.