Aad Kamsteeg: Putin en Moeder Rusland

Nederlanders hebben de neiging te denken in termen van absoluut goed of absoluut kwaad. Iets is zwart of wit. Je ziet dat ook in veel commentaren over Rusland. Genuanceerder opinies worden al gauw in het populistische kamp van Le Pen en Wilders geduwd. Ook in verband met de presidentsverkiezingen werd veel negatiefs over Vladimir Putin uitgestort. Maar nee, dan Nederland! De Russen moeten wel erg jaloers op ons zijn.

Maar hoe denken de Russen zelf? De beroemde romanschrijver Dostojevski (1821-1881) constateerde dat het in de Russische volksaard ligt om in de misdadiger tevens de heilige te zien. Niemand is helemaal goed en niemand is helemaal slecht. En opmerkelijk: vanouds vinden de Russen dat wij in het Westen juist op hen jaloers kunnen zijn. Ik generaliseer. Maar toch.

drie-eenheid

De kwestie is actueel. In voorbeschouwingen op de stembus is de indruk gewekt dat Putin de bevolking manipuleert en tegen het Westen opzet. Hij zou een buitenlandse vijand nodig hebben om de Russen achter zich te houden. Dat ‘misdadige’ element zit er zeker in. Maar het ‘heilige’ is er ook. Putins optreden sluit namelijk aan bij de eeuwenlang diep in de Russische ziel gewortelde overtuiging dat Rusland moreel en religieus superieur is aan het Westen.

Om misverstanden te voorkomen, Putin manifesteert zich als een wrede tiran. Je hart breekt bij het zien van de gruwelen die hij in het Syrische Ghouta aanricht. Hij snoert oppositie de mond en flirt ondertussen met de Russisch-Orthodoxe Kerk. Hij laat de suggestie toe dat niet bolsjewieken, maar Joden Nicolaas II en diens tsarenfamilie in 1918 hebben vermoord. Als nationalist voelt hij zich verheven boven andere volken. Maar zeker met dat laatste sluit hij wel aan bij de Russische volksaard.

Maakt dat het er beter op? Nee. Maar het verklaart wel waarom Putin onder de bevolking zo veel steun krijgt. Weinig Russen stonden indertijd kritischer tegenover Putins communisme en zijn geheime dienst KGB dan dissident Alexander Solzjenytsin (1918-2008). Toch bestond er ook voor Solzjenytsin een soort drie-eenheid tussen Moeder Rusland, de Orthodoxe Kerk en en het eigen grondgebied. En net als Putin karakteriseerde hij de westerse wereld als een cultuur in moreel verval.

Ook religieus zijn de Russen anders dan wij. Meer dan zeventig procent van de Russen beschouwt zich als behorend tot de Orthodoxe Kerk, ook al is geregeld kerkbezoek sporadisch. Monniken werden de zedelijke leiders van het volk, kloosters de beschermers van de cultuur en de Russische gelovige bij uitstek de drager van het oerchristendom. Westers geloof vindt men te verstandelijk. Met de door geweld besmette Rooms-Katholieke Kerk bestond nooit een hechte band. En Verlichting noch Reformatie kregen voet aan de grond.

iconen

Rusland is anders. Met uitzondering van de communistische periode was een scheiding tussen kerk en staat wezensvreemd aan de samenleving. Grootvorst Vladimir van Kiev bekeerde zich in 988 tot het Byzantijnse christendom, waarna het orthodoxe geloof staatsgodsdienst werd. Sindsdien heeft de kerk zich steeds in het centrum van de autocratische en nationalistische tsarenstaat bevonden.

Putin grijpt daarop terug. Portretten van Lenin worden vervangen door orthodoxe iconen. De verjaardag van de bolsjewistische revolutie maakt plaats voor de viering van het schisma met de buitenlandse, Latijnse kerk. In confrontatie met het ‘goddeloze’ Westen werken kerk en staat gebroederlijk samen aan een renaissance van een Orthodox Moeder Rusland.

Maar laten we niet te veel generaliseren. Staat noch kerk zijn volstrekt eenvormig. Er zijn moedige, ideologische en kerkelijke dissidenten. Gelukkig maar. Want vrijheid van meningsuiting is een groot goed en een kerk die zich nauw met de staat verbindt, wordt haast per definitie corrupt. Maar voor veel kiezers bracht Putin wel hun eigen Rusland terug.