Arabist Jan-Jaap de Ruiter heeft vooral vragen. 'Waarom was die man daar? Wat was zijn plan?' De Ruiter is op woensdag 14 september in De Balie in Amsterdam. Als het gesprek voorbij is vertelt Hossam Eesa, een van de activisten van Raqqa is Being Slaughtered Silently, hem dat een IS-strijder uit de omgeving van Raqqa de hele tijd achter hem in de zaal heeft gezeten. Het zorgt voor een paniekerige sfeer. De politie wordt gebeld, de activisten en hun familie worden in een aparte zaal gezet, de man loopt De Balie uit gevolgd door een beveiliger en vlucht weg. De Ruiter: 'Het was een ernstige situatie. Een directe bedreiging voor de Syrische activisten die aanwezig waren.' Hossam Eesa: 'Mijn familie en collega's waren bang. We zijn geschrokken.'

Met video's en foto's tonen activisten van Raqqa is Being Slaughtered Silently het verval van de Syrische stad Raqqa, die in 2013 in handen viel van de terroristische organisatie IS. De stiekem genomen beelden van de stad verspreidt de groep via sociale media, om tegenwicht te bieden tegen de gelikte propaganda van IS. Raqqa was voor IS van groot belang: het was de hoofdstad van hun zelfverklaarde kalifaat. Na maandenlange gevechten is IS inmiddels verdreven uit Raqqa. De meeste activisten zijn als vluchteling in Duitsland neergestreken en proberen vanuit safe houses hun journalistieke werk voort te zetten.

De leden van het collectief worden door IS bedreigd. Twee van hen zijn in Turkije opgespoord en vermoord. Een vader en een broer van een activist zijn door IS onthoofd. Daarom was hun komst naar De Balie - waar een documentaire over hun werk werd uitgezonden - geheim gehouden. En toen bleek er opeens iemand in de zaal te zitten die de activisten zelf herkenden als een 31-jarige IS-strijder uit Tabqa. Hoe kan dat? Waarom loopt een IS-strijder vrijelijk rond in Nederland en waarom was hij juist bij deze avond in De Balie?

_{(De tekst gaat verder onder de afbeelding.)}

Intimidatie

Die vragen heeft De Ruiter ook. Hij staat al langer in contact met de Syrische activisten. Hij kent hun werk. Vindt ook dat ze 'vreselijk naïef' zijn over hun eigen beveiliging. Zo gebruiken ze hun eigen namen en zette één van de activisten vóór de bijeenkomst in De Balie iets over zijn aanwezigheid op Twitter. Terwijl met de organisatie was afgesproken dat niet te doen. De Ruiter: 'Het is dus niet verbazingwekkend dat zo'n incident zich een keer zou voordoen. Maar dat maakte het niet minder intimiderend. Het was buitengewoon onaangenaam.'

De 31-jarige IS'er blijkt met vervalste papieren naar Nederland te zijn gekomen, zo bevestigen bronnen rond veiligheidsdiensten. Bij de IND is hij niet bekend onder zijn familienaam die met De Volkskrant werd gedeeld. De man wordt al maanden in de gaten gehouden, ook vóór het incident in De Balie.

Netwerk in kaart

De betrokken instanties - AIVD en NCTV - willen niet op de zaak ingaan. Ze kunnen niets zeggen over individuele gevallen. De kwestie illustreert de dilemma's die veiligheidsdiensten hebben met IS-strijders uit Syrië, zeker nu IS in Syrië nauwelijks nog grondgebied heeft.

Voor terugkerende Nederlandse Syriëgangers is het in principe simpel: die worden standaard vastgezet, waarna bekeken wordt in hoeverre ze betrokken zijn geweest bij terroristische activiteiten. Voor IS-strijders uit Syrië ligt het een stuk lastiger. Een Syriër die meevocht met IS kan volgens internationaal recht niet worden uitgezet naar zijn thuisland omdat daar nog steeds een oorlog gaande is. Omdat die persoon vervolgens ook geen verblijfsvergunning krijgt, ontstaat een juridisch niemandsland waarin tegen de vreemdeling wordt gezegd dat die het land uit eigen beweging moet verlaten, maar dat niet kan worden afgedwongen.

Strafzaak

De AIVD houdt personen die een bedreiging vormen voor de Nederlandse rechtsorde in principe constant in de gaten. Dat kan alleen niet altijd 24 uur per dag: daarvoor zijn rond de twintig personen voor een doelwit nodig. Alternatieven zijn het onderscheppen en monitoren van communicatie en het volgen overlaten aan lokale politiediensten.

Er spelen ook andere dilemma's. De AIVD kan de afweging maken dat het zinvoller is om iemands gangen na te gaan - bijvoorbeeld om te zien wie hij ontmoet of van welk netwerk hij deel uitmaakt - dan hem te laten oppakken. In het laatste geval moeten er ook voldoende aanwijzingen zijn voor een strafbaar feit. Heeft hij bijvoorbeeld de beschikking over wapens of explosieven? Dan is direct ingrijpen vereist. Enkel lidmaatschap van een terroristische organisatie of het hebben bijgedragen aan oorlogsmisdaden is ingewikkeld te bewijzen. 

De Ruiter was vooral verrast door de 'brutaliteit' van de IS'er. 'Dat hij daar zomaar ging zitten.' Had niemand kunnen voorkomen dat iemand met zo'n profiel die avond in de zaal zat? Wat als hij een wapen had gehad? De Ruiter: 'De activisten van Raqqa is Being Slaughtered Silently leven elke dag met de wetenschap dat moord en doodslag één handdruk verwijderd zijn. Voor ons is dat nieuw. En hoewel er vast meer IS-strijders door Europa zwermen, is zoiets behoorlijk beangstigend.'

Nu IS bijna al haar grondgebied kwijt is, is de vraag: waar zijn de buitenlandse IS'ers gebleven?
Buitenlandse IS-strijders zijn Raqqa ontvlucht in de laatste dagen van de slag om de voormalige hoofdstad van het kalifaat. (+)

Wie springt er in het vacuüm dat IS achterlaat?
Nu het gevaar van Islamitische Staat is bezworen, het kalifaat zo goed als verpulverd en de gemeenschappelijke vijand verslagen, borrelen ogenblikkelijk oude conflicten weer op. (+)

Zal Nederland de Koerden belonen voor hun hulp?
Nu de strijd tegen IS op zijn einde loopt en het Midden-Oosten een nieuwe vorm aanneemt, moet Nederland zich afvragen welke partijen het steunt. (+)

Ruïnestad Kobani wordt een museum, maar waar moeten de bewoners heen?
Kobani in Noord-Syrië werd al in 2015 bevrijd van IS. Toch ligt een deel van de stad nog steeds in puin. Herbouw is verboden. 'Uw huis wordt een museum.' (+)