In 2040 moet de roker in Nederland zo goed als uitgestorven zijn – maar lukt dat met deze maatregelen?

Op dit moment wordt nog onderhandeld, maar op de tafel bij staatssecretaris Blokhuis ligt nu al een omvangrijk pakket aan plannen en maatregelen. En die zijn vooralsnog ambitieus. Zo blijkt uit de conceptversie onder meer dat de prijs van een pakje sigaretten elk jaar ‘substantieel’ omhoog moet en in 2024 minstens 10 euro moet zijn.

Ook het aantal rookplekken moet op termijn drastisch omlaag: als de plannen doorgaan, moeten alle bedrijven, horecagelegenheden en openbare gebouwen hun rookruimten verwijderen. Op schoolpleinen, speeltuinen en sportterreinen wordt roken taboe. Ook e-sigaretten en shishapennen (een kleine waterpijp) vallen onder het verbod. Reclame is nergens meer toegestaan en tabaksproducten worden bij vrijwel alle verkooppunten uit het zicht gehaald, te beginnen bij supermarkten.

Verder moeten sigaretten over twee jaar in een ‘neutrale’, donkergrijze verpakking zitten, ontdaan van alle opvallende merkuitingen. Het enige wat er nog op mag staan, zijn de gruwelijke foto’s van de effecten van roken: tongkanker, geamputeerde tenen, uitgevallen zwarte tanden of witte grafkistjes van overleden foetussen.

In november presenteert de staatssecretaris naar verwachting het definitieve onderhandelingsresultaat van de gesprekken met onder meer de antirooklobby en de zorgverzekeraars. De tabaksindustrie mocht wegens internationale regels niet meepraten.

Effectiviteit

Maar welk effect zullen deze maatregelen hebben?

‘Dit doet me denken aan Australië’, zegt Carel Jansen, hoogleraar communicatie- en informatiewetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen. ‘Daar is ook een heel breed pakket maatregelen genomen.’ Zo is in sommige delen van Australië roken verboden op stranden, in gevangenissen en op terrasjes. Ook is de prijs van een pakje sigaretten daar verhoogd tot omgerekend 18 euro. De afgelopen dertig jaar daalde het aantal rokers daar van 24 naar rond de 12 procent.

Het kabinet schreef in het regeerakkoord dat alleen ‘bewezen effectieve maatregelen’ zullen worden doorgevoerd.

‘Het effect van het verhogen van de prijs is het duidelijkst aangetoond’, zegt hoogleraar gezondheidsrecht Brigit Toebes uit Groningen over de plannen. ‘Meerdere wetenschappers zijn het erover eens dat een prijsverhoging van 10 procent het roken met 3 tot 5 procent terugdringt. Dus dit lijkt me een effectieve stap. Al is het wel de vraag wat dit doet met de portemonnee van rokers die het niet breed hebben. Gaat dit dan ten koste van andere zaken, zoals een gezonde maaltijd voor hun gezin?’

De andere maatregelen lijken minder effectief. Zo bleef het aantal rokers in Australië na het invoeren van de ‘neutrale’, saaiere verpakking hangen rond de 12 procent en daalde het nauwelijks verder. Een studie naar de effecten van de verpakking op rokers liet geen duidelijk effect zien. Jongeren waren wel wat minder geneigd te gaan roken, maar op de hele bevolking scheelde het maar zo’n 0,5 procent.

Wat Jan Hein Sträter van brancheorganisatie VSK van tabaksfabrikanten betreft, is het plan om neutrale verpakkingen in te voeren dan ook betutteling. ‘Als het nou zou werken, dan begreep ik het nog wel’, zegt hij. ‘Dan doe je dat voor de volksgezondheid. Maar dit kost vooral een hoop geld. Ook in Frankrijk heeft de minister inmiddels moeten toegeven dat die verpakkingen niet werken.’

Daarnaast heeft Sträter zijn twijfels bij prijsverhogingen. ‘In het verleden hebben we al twee keer eerder gezien dat mensen dan naar België of Duitsland gaan om daar sigaretten te kopen. In die perioden zagen we dat 20 procent van alle shag in die landen werd gehaald. Mensen maken er gewoon een uitje van.’

Volgens een bron rond de onderhandelingstafel is de hoop dat ook omringende landen op termijn maatregelen nemen. Zo heeft ook België plannen voor een rookvrije generatie.

Doel bereiken

De discussie moet niet gaan over de afzonderlijke maatregelen, vindt hoogleraar Jansen. ‘Het gaat om het hele pakket. Het is heel moeilijk te zien wat welk effect heeft. Maatregelen zijn bijna niet los van elkaar te onderzoeken.’ Volgens hem was ook de Australische overheid hier niet heel erg in geïnteresseerd. ‘Ze wilden gewoon hun doel bereiken. En dat was het verminderen van het aantal rokers.’

Wat helpt, vervolgt Toebes, ‘is dat de sigaret helemaal verdwijnt uit de belevingswereld van kinderen.’

‘Jongeren moeten rokers niet meer interessant vinden’, voegt Jansen toe. Zijn studenten deden onlangs een onderzoek onder hun Groningse medestudenten. Ze wilden weten welke factoren rokers die toch al twijfelen, over de streep kunnen trekken om écht te stoppen. ‘Geld speelde een rol bij deze studenten. Maar ook het idee dat je van roken gaat stinken en minder aantrekkelijk bent voor anderen, was een motivatie. Mede op basis van dat onderzoek is Groningen een campagne gestart: Are you kissable?’

Of het Nederlandse pakket de doodsteek zal zijn voor de sigaret? ‘Nee’, zegt Jansen, zelf oud-roker. ‘Zolang het roken mag, zullen er altijd rokers blijven. Het is immers verslavend. Maar ik verwacht wel dat de kans kleiner wordt dat jongeren beginnen met roken. Als je minder wordt geconfronteerd met rokers, zul je het zelf ook minder snel gaan doen.’