Financieel gegoochel in Zimbabwe: niemand weet hoeveel 'echt' geld er eigenlijk nog is

De caissière van supermarkt TM in de hoofdstad Harare scant de fles braambessenlimonade en tikt de tien cijfers van Chiringah's telefoonnummer in op haar scherm. Na wat gesleutel komt de transactie door.

'De mobiele telefoon is in Zimbabwe onmisbaar geworden voor betalingen', zegt de 59-jarige Chiringah. Zimbabwe goochelt met geld. Contanten zijn extreem schaars, en dat is het resultaat van een optelsom van economisch wanbeheer, plundering door politici en militairen, vluchtende investeerders en ingezakte handel.

Alledaagse transacties gaan via virtuele tegoeden. Behalve op telefoons staan die op tegoedpassen van een bank. De tegoeden worden meestal opgeladen vanaf de bankrekeningen waarop mensen hun inkomens ontvangen. In heel Afrika biedt zulk mobile money uitkomst: krediet versturen naar een familielid op het platteland? De waterrekening betalen? Je doet het met een simpele druk op de knop. 

Maar waar je in andere landen ook nog contant kunt betalen, is Zimbabwe extreem afhankelijk geraakt van het virtuele geld - en niemand weet wat daar eigenlijk precies hoeveel 'echt' geld daar achter zit.

Doen alsof

'We schuiven elkaar allemaal iedere dag kredieten toe', zegt Chiringah. 'Tot op zekere hoogte werkt dat, want iedereen heeft wel iets nodig wat de ander aanbiedt en omgekeerd.' Zimbabwe is in feite een soort ruileconomie, met als onderliggende afspraak dat iedereen doet alsof het op een tastbaar fundament berust.

Chiringah krijgt iedere maand salaris op zijn bankrekening gestort, in zijn geval gemiddeld zo'n 200 Amerikaanse dollar. Maar hij kan dat niet in contanten opnemen. Geen probleem als je wat wil kopen in de supermarkt, waar je immers terechtkunt met je telefoon of tegoedpas van de bank. De ellende ontstaat daar waar alleen cash wordt aangenomen - en dat zijn veel plekken in een land als Zimbabwe, met een grote informele economie.

'Taxibusjes accepteren alleen cash.' Chiringah legt iedere dag 25 kilometer heen en terug af tussen zijn huis en het bedrijf in Harare, waar hij als chauffeur voor werkt. Hij heeft geen eigen auto. 'Ik heb ook contanten nodig voor groente van een stalletje langs de weg', vult Chiringah aan. 'Ik koop daar groente, want het is er goedkoper dan in de supermarkt.'

Chiringah hoort niet bij de gelukkigen met toegang tot harde valuta. Haal die tevoorschijn in Zimbabwe en je wordt behandeld als vorst. Amerikaanse dollars, euro's, Britse ponden, Zuid-Afrikaanse rands - ja, zelfs de Botswaanse pula. Bij sommige supermarkten zijn er aparte rijen voor het afrekenen: telefoon, tegoedpas of cash.

Zimbabwe heeft sinds eind 2016 wel weer een eigen betaaleenheid, de zogeheten 'bond notes'. Waardepapieren, die je vaak krijgt als wisselgeld als je ergens iets koopt met keiharde Amerikaanse dollars. Voor de meeste Zimbabwanen zijn 'bond notes' de enige vorm van contanten waar ze toegang toe hebben, al zijn er ook hier veel te weinig van.

De bond notes zouden worden gestut door een lening van 200 miljoen Amerikaanse dollars van de African Export-Import Bank in Cairo aan de centrale bank van Zimbabwe. Officieel lopen ze 1 op 1 met de Amerikaanse dollar, al vertrouwen Zimbabwanen de bond notes - lees: hun regering - niet erg. Op de zwarte markt in Harare betaal je nu zo'n 145 bond note-dollars voor 100 Amerikaanse dollars, blijkt maandagmiddag bij de jonge geldwisselaar Melody aan de Robert Mugabe Road in Harare.

Omdat de meeste Zimbabwanen voor contanten nou eenmaal zijn aangewezen op bond notes, maken zij er jacht op bij banken. Meterslange rijen staan er 's ochtends vroeg. Voor het middaguur zijn de dagelijkse rantsoenen bond notes al op. Gelukkigen komen vaak naar buiten met grote zakken muntjes. Pinautomaten doen het sowieso niet meer.

Cash kopen

John Chiringah vindt een alternatief ergens langs de weg. Op zijn telefoon staat tien dollar aan krediet. Hij verstuurt de tien dollar naar de telefoon van een jonge man die op hem is afgekomen. De man geeft aan Chiringah zes dollar in fysieke bond notes. 'Ik koop dus cash, zo gaat dat in Zimbabwe', zegt Chiringah, die kortom 40 procent kwijt is aan commissie.

De verkoper van de cash overhandigt trouwens knisperend nieuwe bond notes, terwijl er bij banken niet genoeg van zijn. Hoe zit dat? 'Mijn vriend: de cashbaronnen', zegt de man. Hij doelt op de allicht hooggeplaatste geldhandelaren met connecties bij Zimbabwe's centrale bank. Zij worden rijk door Zimbabwe's schaarste.

Het tekort aan bond notes pakt ook duur uit voor wie bijvoorbeeld naar buurland Zuid-Afrika wil. Bond notes zijn alleen geldig in Zimbabwe. Geldwisselaars kunnen fikse tarieven in rekening brengen aan Zimbabwanen die Zuid-Afrikaanse rands willen.

Er is wel een goedkopere manier om aan bond notes te komen. Die manier werkt alleen voor mensen die reeds goed af zijn. Sommige supermarkten staan het spenderende klanten toe om bij het afrekenen extra krediet over te maken naar de supermarkt, waarna de klant het extra terugkrijgt in de vorm van contante bond notes. Bijvoorbeeld: winkelen ter waarde van 90 dollar, dan 100 afrekenen en 10 in cash krijgen. 'Cash back', heet het systeem. De klant betaalt hiervoor geen commissie. Supermarkten voorkomen dat hun kassa's leegraken door wel opnamelimieten te hanteren.

Voor John Chiringah ligt dit systeem van supermarkt-als-pinautomaat ver buiten bereik. 'Ik blijf aangewezen op de straat om aan cash te komen', zegt hij. Of op de banken, met hun ellenlange rijen.